بخشی از مقاله
چکیده
یکی از تزئینات معماری دوره صفوی، کتیبههای نستعلیق است که مانند سایر کتیبههای تاریخی، حاوی اطلاعات با ارزشی از قبیل نام بانیان، معماران و خوشنویسان نیز هستند. از این رو، شناسایی و معرفی آنها، هم در زمینه تاریخ هنر معماری و هم در تاریخ خوشنویسی این دوره قابل توجه است. در کنار بناهای شاخص اصفهان، مشهد، کرمان، قزوین و ... ؛ بخشی از این آثار در استان خراسان جنوبی به یادگار مانده که خود گواهی بر پیشرفت فرهنگ و هنر در این خطه کویری ایران است و تا کنون در پژوهشهای انجام شده، اشاره چندانی به آن نشده است. از این رو، پژوهش پیش رو با هدف مشخص نمودن زمان شروع کتیبه نگاری نستعلیق در بناهای خراسان جنوبی، خوانش متن و شناسایی مضامین به کار رفته و همچنین، مطالعه شباهتها و تفاوتهای این آثار با نمونه های سایر مناطق ایران، تدوین شده است.
نتایج این پژوهش بنیادی نشان میدهد که استفاده از کتیبههای نستعلیق در ابنیه صفوی خراسان جنوبی، از دوره شاه طهماسب آغاز گردیده و تا دوره شاه سلیمان ادامه داشته و بیشتر کتیبههای موجود متعلق به دوره شاه صفی و شاه سلیمان - هر کدام 3 مورد - است. فراوانی بناهای حاوی این آثار به ترتیب عبارتند از : مساجد 5 - مورد - ، آب انبارها 3 - مورد - و حمام ها 2 - مورد - . همچنین، نتایج بیانگر آن است که تمامی کتیبهها از جنس سنگ بوده و تنوع مواد اولیه کتیبههای نستعلیق صفوی در آن دیده نمیشود. علاوه بر این، خوانش و دسته بندی مضمونی این آثار نشان دهنده آن است که غیر از کتیبه فرمان حکومتی مسجد جامع قاین، بقیه نمونهها در زمره کتیبه های احداثیه قرار میگیرند. عدم به کارگیری مضامین مذهبی، یکی دیگر از ویژگیهای غالب در این آثار است.
-1 مقدمه
واژه کتیبه در خوشنویسی دو بار معنایی متفاوت دارد. در کاربرد اول، کتیبه به اثری گفته میشود که با قلم خوشنویسی جلی نوشته شده و نوک قلم پهنایی بیش از دو سانتیمتر داشته باشد - قلیچ خانی، 170 :1373 امیرخانی، . - 5 :1374 کتیبه در کاربرد معنایی دوم، معادل واژه کتابه به کار رفته و به اثری گفته میشود که بر سطحی غیر از کاغذ مثل گچ، سنگ، کاشی، فلز و ... در بناهای تاریخی اجرا شده باشد - فضائلی، . - 130 :1384 واژه کتیبه از دوره قاجار، اندک اندک جای کتابه را گرفتهاست - قلیچ خانی، . - 604 : 1392 در این معنا، جلی بودن قلم الزامی نیست و منظور از کتیبه در پژوهش حاضر، آن دسته از آثار خوشنویسی را شامل میگردد که به شیوهای غیر از کتابت مستقیم، در بناهای تاریخی صفوی خراسان جنوبی اجرا شده است.
همانگونه که پژوهش های پیشین نشان داده است، یکی از تزئینات معماری که در دوره صفوی با اقبال روز افزونی مواجه شد، کتیبههای نستعلیق هستند. این آثار، در کنار مطالبی که غالبا توصیف بنا را در بر دارد، حاوی اطلاعات تاریخی با ارزشی از قبیل نام بانیان، معماران، خوشنویسان نیز هستند که شناسایی و معرفی آنها، هم در زمینه تاریخ هنر معماری و هم در تاریخ خوشنویسی این دوره قابل توجه است. در واقع، کتیبهها، اغلب شامل مضامین ارزشمند تاریخی مانند؛ فرمانها، وقف نامهها و اشعار مناسبتی حاوی ماده تاریخ، هستند.
کتیبه های نستعلیق برای اولین بار در اواخر دوره تیموری مورد استفاده قرار گرفتند و بعدها در دوره صفوی به اوج زیبایی دست یافتند - صالحی کاخکی، کیانمهر، قلیچ خانی و خسروی بیژائم، . - 145 :1395 از آنجایی که دلیلی اصلی به کارگیری کتیبهها در بناها، ثبت و ضبط اطلاعات مربوطه بوده، در ابتدا جنبه تزئینی خاصی برای آن متصور نبوده اند. از این رو، بیشترین کتیبههای نستعلیق به شیوه حجاری در الواح ساده، خلق شدهاند.
در اواسط عهد صفوی، شیوه های گوناگون اجرایی مانند کاشی معرق و هفترنگ، گچبری، چوب، فلز و نقاشی - همان: - 154، در کنار حجاری مورد استفاده قرار گرفتند که جنبه تزئینی در آنها کاملا مشهود است مانند کتیبههای نستعلیق مدرسه چهارباغ اصفهان. با آن که اغلب کتیبههای نستعلیق دوره صفوی در بناهای اصفهان، مشهد، کرمان، قزوین، کاشان و یزد دیده میشود - خسروی بیژائم، - 109 : 1395؛ بخشی از این آثار امروزه در استان خراسان جنوبی به یادگار مانده که خود گواهی بر پیشرفت فرهنگ و هنر در این خطه کویری ایران است.
متاسفانه در پژوهشهای صورت گرفته درباره بناهای صفوی خراسان جنوبی، اشاره چندانی به کتیبه های آن نشده و در برخی موارد هم که به صورت گذرا از آن عبور کرده اند، مطالب خالی از اشکال نیست. پژوهش پیش رو با هدف مشخص نمودن شروع کتیبه نگاری نستعلیق در بناهای خراسان جنوبی، خوانش متن و شناسایی مضامین به کار رفته و همچنین، مطالعه شباهت ها و تفاوت های این آثار با نمونههای سایر مناطق ایران، تدوین شده است.
-2 پرسشهای پژوهش
• شروع کتیبه نگاری نستعلیق در بناهای خراسان جنوبی از چه دورهای بوده است؟
• کتیبههای نستعلیق مورد مطالعه، چه مضامینی را در بر گرفته اند؟
• شباهتها و تفاوتهای آثار موجود با کتیبههای هم دوره در سایر مناطق ایران چیست؟
-3 روش پژوهش این پژوهش در زمره پژوهشهای بنیادی قرار میگیرد و به روش توصیفی تحلیلی، انجام شده است. بدین منظور، پس از مطالعات مقدماتی کتابخانهای و میدانی، تمامی نمونههای آماری در دسترس، مورد مطالعه قرار گرفته است.
