بخشی از مقاله
چکیده
جهت بررسی سیر تحول تکنولوژی در بناهای عبادی ایران، قبل از اسلام ابتدا دوره های تمدن و معماری ایران را مطابق تقسیم بندی های رایج مورد بررسی کلی و مورد مطالعه از نظر مصالح رایج، تکنولوژی اصلی سازه ای مورد استفاده، که عمدتا به نوع پوشش سقف باز می گردد، و روش های اجرایی تعیین کننده ویژگی های ساختمانی می پردازیم. سپس با توجه به محوریت بناهای عبادی به انتخاب و معرفی بناهای عبادی مطرح هر دوره به عنوان تیپ کلی و به عنوان نمونه بناهای مشخص می پردازیم، بدین نحو که به غیر از معرفی کلی، به ویژگی های تکنولوژیک بنا به ویژه به روش های نوین مورد استفاده در زمان خود توجه می کنیم. از این بررسی که به همراه مدارک تصویری انجام می شود و همچنین از تحلیل بناهای مورد بحث ویژگی های کلی تکنولوژیک هر دوره اعم از مصالح رایج، نحوه پوشش سقف، روش ها و تکنیک های خاص اجرا یا تاسیسات ساختمانی و ویژگی های معماری و فرمی حاصل از داده های سازه ای و تکنیکی، به دست می آید. بررسی امتداد و تداوم این ویژگی ها و تغییرات، به کلیت سیر تحول تکنولوژی در معماری ایران قبل از اسلام، که در بناهای عبادی نمودی شاخص یافته است اشاره می کند.
نتایج عمده عبارت اند از تحولات و دستاوردهای پوشش سقف مسطح و تاقی شکل و روش های هندسی و استاتیکی مستتر در فرم ها و عملکردهای معماری مانند گوشه سازی یا خنثی کردن نیروهای رانشی، تغییر میان رویکردهای منطقه ای و بومی در کاربرد مصالح با توجه بیشتر به دومی، توجه و بهره گیری از روش های مهندسی کمکی در خدمات و زیربناها در تمام دوره ها و آنچه که مهم تر از همه می نماید تطبیق داده ها و ویژگی های سازه ای، تکنیکی، مصالح و اجرایی با تمام زمینه های دیگر معماری مانند فرم، عملکرد، اقلیم، زمینه، بافت، اصول مفهومی و زیبایی شناسی و غیره. آنچه که معماری پیش از اسلام ایران را به اهمیتی فراتر از دوره زمانی خود می دهد تداوم این ویژگی ها، از هر دو نظر: رویکرد و روش، در معماری اسلامی ایران است.
واژگان کلیدی: معماری ایران، معبد، معماری پیش از اسلام، معماری بومی، ، تکنولوژی بومی
مقدمه
جهت بررسی سیر تحول تکنولوژی در ایران قبل از اسلام که شامل گستره ای بسیار وسیعی از زمان است و دوره حکومتهای مختلفی را پس از دوره های قبل از تاریخ شامل می شود، روندی را که در سطور زیر می آید بر می گزینیم. از آنجا که بناهای عبادی شناخته شده از این دوره ها عموما شامل تعداد بسیار زیادی نیستند و با توجه به فاصله زمانی میان این نمونه ها هر کدام از این بناها موقعیت کلیدی را در سیر تحول تکنولوژی دارند، می توان تمام بناهای مهم شناخته شده را مورد بررسی قرار داد. این بررسی شامل مروری سریع با تاکید بر جنبه های تکنولوژیک شامل روش های ساخت، ابعاد پوششی، مصالح مورد استفاده و امثال آنها خواهد بود.
این مقطع تاریخی را به تفکیک دوره های حکومتی تقسیم می کنیم و در ابتدای هر دوره مجموعه بناهای مطرح ساخته شده در آن زمان را مورد توجه قرار می دهیم تا کلیتی از نمونه های آن دوره حاصل شود. سپس هر نمونه را با نگاهی که توضیح داده شد معرفی و کنیم و جهت تدقیق تصور خود از امکانات و تکنولوژی دوره نامبرده به مطالعه تصویری هر کدام از آنها نیز می پردازیم. در انتهای هر دوره زمانی با توجه به مطالعه انجام شده مجموعه ای از دستاوردهای مرتبط با تکنولوژی را تحت عنوان ویژگی های آن دوره بر می شماریم. در انتها نیز با توجه به این که کل بررسی مقطعی انجام شده است. مواردی کلی را نام می بریم که در طول کل دوره مورد بررسی ما قابل توجه عمده هستند و دستاوردهای تکنولوژیک این دوران را در ایران نمایش می دهند و سیر تحول آن را روشن می کنند.
سابقه و روش پژوهش
روش پژوهش حاضر کیفی بوده بر اطلاعات کتابخانه ای استوار است و با توجه به عنوان آن، که گویای بررسی روندگرایانه است، کل نگر بوده و با توجه به عدم تمرکز بر بناهای خاص پهنانگر است. مطالعات مشخصی در زمینه سیر تحول تکنولوژی با موضوع بناهای عبادی در معماری ایران قبل از اسلام، با توجه به معدود بودن این بناها و کمبود مدارک قابل بررسی به این شکل وجود ندارد، حتی مطالعات مشخصی در رابطه با معماری معابد پیش از اسلام ایران نیز معدود اند اما مطالعات موردی بناهای مورد اشاره این مقاله و همچنین دوره های معماری ایران به طور کلی یا به طور مشخص با محوریت سازه و تکنولوژی فراوان اند. با توجه به پهنانگر بودن بررسی منابع در مورد هر دوره و بنا معرفی خواهند شد. در مطالعات معماری ایران نمونههای دارای محوریت سازه یا تکنیک در تالیفات محمدکریم پیرنیا [1] ، حسین زمرشیدی [2] ، محمدمنصور فلامکی [3] ، غلامحسین معماریان [4] و دیگران دیده می شود. غیر از این مطالعات و با موضوعات محوری سازه یا تکنولوژی مقاله های فراوانی و منابع جامعی که محوریت تکنولوژیک مانند "فن شناسی معماری ایران" محمود گلابچی نیز وجود دارند .[5]
هزاره هفتم الی نیمه هزاره اول قبل از میلاد
یا معماری پیش از پارسی
"شیوه پارسی، نخستین شیوه معماری ایران است که روزگار هخامنشیان تا حمله اسکندر به ایران یعنی از سده ششم پیش از میلاد تا سده چهارم را در بر می گیرد نام این شیوه از تیره - قوم - پارس برگرفته شده که در این روزگاران بر کشور پهناور ایران فرمانروایی می کردند. تا پیش از کوچ آریاییان به ایران، تیره ها و ملت هایی نه چندان شناخته شده در ایران زندگی می کردند که معماری پیشرفته ای داشتند. [6]" این دوره را با در بر گرفتن تمدن های ایلامی ها و مادها مورد بررسی قرار می دهیم. - رجوع کنید به - [2]
تکنولوژی ساخت و مصالح
در این دوران دیوارهای باربر ضخیم برای جلوگیری از رانش ساخته می شدند. پوشش سقف ها با طاق زنی و آجرچینی انجام می شده، البته امکان پوشش دهانه های بزرگ مهیا نبوده است. در تمدن ایلام اولین نمونه های ساخت قوس دیده شده است. در تمدن مادها حتی تصاویری از ساخت گنبد نیز مشاهده شده است. مصالح اصلی مورد استفاده در این دوران خشت خام و دیرتر آجر بوده است. کاربرد تیر چوبی در پوشش سقف ها به ویژه در تمدن های همسایه مانند اوراروتو نیز در این دوران تاثیر گذار بوده است. [7] و [13]
بناهای عبادی معبد دورانتاش- چغازنبیل
1250 - قبل از میلاد - این مجموعه قدیمی ترین بنای بزرگ شناخته شده در ایران است که در 1250 ق م اونتاش گال، شاه ایلام، در شهر دور اونتاش و برای اینشوشیناک خدای بزرگ، خدایگان شوش که نمادش گاو نر بود ساخت. این بنا دارای50 متر ارتفاع و 11 هزار متر مساحت قاعده است. یکی از کهن ترین طاق های قوسی - رومی - و همچنین آجرکاری هره در این قابل مشاهده است - شکل . - 1 از مسائل قابل توجه این ساختمان عظیم علاوه بر تکنولوژی ساخت آن با توجه به ابعاد بسیار وسیع داشتن فاضلاب و سازه های مربوط به آب در اطراف است. خشت خام با ملات ساروج و قیر و همچنین کاشی لعابدار از مصالحی است که در این بنا به کار رفته است. - رجوع کنید به [7] و - [8]
قرن ششم تا چهارم پیش از میلاد
یا شیوه پارسی
"یکی از ویژگی های ایرانیان کهن و هنرمندان آنها باور به تقلید درست بوده که آن را بهتر از نوآوری بد می دانستند. تقلید یا برداشتی که منطق داشته باشد و با شرایط زندگی سازگار باشد. آریایی ها چون مردمی کشاورز بودند و در سرزمینی آباد و خرم زیسته بودند خویی آشتی جو و سازگار داشتند." [9]
