بخشی از مقاله
چکیده
ایران در عصر صفوی، از لحاظ تاریخی، مذهبی، نظامی، فقه شیعه، ادبیات شیعی و رواج بازرگانی و روایی اقتصاد از جایگاه ویژهای برخورداربوده است. وضعیت طبقات گوناگون جامعه و آداب و رسوم رایج در این دوره از مباحث مهم و مورد توجه در داخل و خارج ایران بوده است. از طرفی اهمیت تاثیرگذاری این دوران را نباید در شاعر صاحب سبک و پرآوازهی همچون صائب، با ویژگیهای نکته سنجی، باریک بینی، ژرف نگری، نادیده گرفت. از این روی در این مقاله زمینههای اجتماعی، سیاسی و فرهنگی ایران در عصر صفوی بررسی میگردد و سپس با توجه به جایگاه مهم خانه، خانواده و زن و کودک در مباحث اجتماعی و اخلاقی جامعه، بازتاب موضوع زنان، شیوهی پوشش، کودکان ، بازی و سرگرمی در اشعار صائب تبریزی بررسی میگردد.
واژگان کلیدی: عصرصفوی، صائب تبریزی، زن، کودک، سرگرمی.
مقدمه
صفوی، صفویه یا صفویان خاندانی ایرانی و شیعه بودند که در سالهای880 تا1101هجری خورشیدی بر ایران فرمانروایی کردند. به گفتهی مؤلفکتاب تاریخ سیاسی و اجتماعی و فرهنگی ایران، بعد از حملهی مغول به ایران و شکست هایی که از ابعاد گوناگون به ایرانیان وارد شده بود. درحقیقت دوره ی ممتدی از انحطاط نژاد ایرانی فرا رسید و با حمله تیمور این مصیبت تکمیل شد.سلسله صفوی، در میان چنین غوغای عظیمی به وجود آمد و با پدیدار شدن آن، ملوک طوائف از ایران رخت بر بستند وکشور ایران برای مدت طولانی یعنی بیش از دو قرن تحت سلطنت واحد و با یک پایتخت اداره شد.مهم ترین موضوعی که با ظهور حکومت صفوی در ایران همراه است، قوت و رواج تشیع است و این امر، نتیجهی تلاش وکوشش این حکومت برای ترویج این مذهب، و نبردهای سخت آنها با مخالفان آن بوده است.
شاه اسماعیل، در ترویج مذهب تشیع کوشش بسیار می کرد؛ این بود که در دورهی سلطنت خود به آسانی توانست مذهب تشیع را به عنوان دین رسمی ایران اعلان کند.با این مجاهدتهای پیاپی، مذهب رسمی ایران از آغاز قرن دهم هجری مذهب تشیع گردید و این امر برای این ملت در تاریخ قرون اخیر نتایج مهمی به بار آورد که مهم ترین آنها تحکیم بنیاد وحدت ملی ایران بوده است. تشکیل دولت صفوی و جمع آوری تمام ایرانیان زیر پرچم تشیع و متحد ساختن آنان، فرصت تازه ای برای احیای اندیشهی ملیت در ایران و نگاهبانی مرزهای طبیعی این کشور داد و از آن زمان به بعدبارها از این شعور ملی برای دفاع از مرزهای ایران استفاده شد.
صفویه در راه تحکیم مبانی تشیع در میان ایرانیان، تمام کوشش خود را به کار بردند و بر اثر توجه آنان، علمای این فرقه در ایران به زبان فارسی و عربی شروع به نگارش و تالیف کتابهای متعدد در فقه و حدیث و تفسیر و کلام به روش شیعه کردند و به حدی در این عرصه کوشیدند که می توان گفت قسمت بزرگی از پیشرفت های علمی مذهب شیعه از قرن دهم به بعد صورت گرفت. تنها اشکال دولت صفوی در تعقیب سیاست مذهبی که در پیش گرفته بودند، رواج تعصب مذهبی بود.دوره ی صفوی، علاوه بر آن که از جهت تثبیت وضعیت مذهبی ایران و ایجاد وحدت ملی از این راه، بسیار مهم بود، از دیگر جهات هم، در خور توجه و حائز اهمیت بود. یکی از آن وجوه، ایجاد یک دورهی پیوسته از امنیت و قدرت و سروری برای ایران بود.
با ظهور دولت صفوی، نزدیک دو قرن و نیم با وحدت و سربلندی و تجدید رسوم ملی و ادامه حیات معنوی زندگی کرد و در این مدت، جلوی مهاجمان بی شماری را گرفت و در روابط خود با ملل بزرگ دنیای آن روزگار رعایت حفظ مقام و حیثیت تاریخی خود را نمود و بالاتر از همه در این مدت، از ثبات واقعی اوضاع و توسعه تجارت و رونق امور اقتصادی و عمران و آبادانی برخوردار بود . رفاه و آسایش طولانی که ایرانیان، مدت های دراز از آن بی بهره بودند، در این دو قرن و نیم باعث توسعه آبادیها و کثرت جمعیت و رواج و رونق صنعت و تجارت گردید. ترتیب و قواعد مقرراتی در امور مختلف کشوری و لشکری ایجاد و راه های ارتباطی بسیاری در داخل کشور ساخته شد. شهر و آبادیها و ساختمانها و مدارس و مساجد و کاروانسراهای بسیار در گوشه و کنار مملکت پدید آمد . در امور صنعتی و هنری و معماری به حدی پیشرفت و ترقی حاصل شد که آن دوره را از این روی از بارزترین دورههای تاریخ ایران ساخت. - صفا، - 317- 311 :1376
.1 پیشینهی پژوهش
اگرچه درباره ویژگی های شعر و سبک صائب مطالب فراوانی نگاشته شده است و به مناسبت نیز به شرایط اجتماعی عصر صفوی اشاره شده و برخی پایان نامه ها نیز درباره مضامین اخلاقی واجتماعی این شاعر نگاشته شده و یکی از آنها نیز پایان نامه ای با عنوان» سیمای ایران در عصر صفوی ازمنظراشعارصائب تبریزی«است که مقاله کنونی از آن استخراج گردیده است ولی به شکل خاص به موضوع زن،کودک، بازی و سرگرمی کمتر اشاره شده است. برخی از مقالات و پایان نامه های مرتبط عبارتند از: » انعکاس فرهنگ، آداب و رسوم عامیانه در دیوان صائب، مژگان خجسته «، » صائب تبریزی و هنجارهای اخلاقی، بهزاد خورانی «، » مبانی اخلاقی در دیوان صائب، احمد رنجبر و محمد صادق خادمی«، » زبان و فرهنگ عامیانه درغزلیات صائب تبریزی، نصرت االله دین محمدی کرسفی« از این روی در این مقاله ضمن بررسی شرایط اجتماعی و ساختار جامعه روزگار صفوی، به موضوع زن، کودک و بازی و سرگرمی در اشعار صائب تبریزی خواهیم پرداخت.
.2 ساختار جامعه صفوی الف: طبقات مردان ایرانی
به گفتهی مؤلف کتاب ایران در عصر صفوی : » جامعهی صفوی هرمی شکل بود. در رأس هرم شخص شاه قرار داشت. وی از جنبهی نظری قدرت مطلق به شمار می آمد، تجلی زندهیالوهیت بود و سایه خدا بر زمین- در قاعده-ی هرم، مردم عادی قرار داشتند که از دهقانان مناطق روستایی، صنعتگران، مغازه داران و تجار کوچک شهر تشکیل می شدند . - « سیوری، - 182- 174 :1379 قشر تاثیر گذاردیگریکه درجامعهی عصر صفوی از جایگاه برجستهتری نسبت به مردم عامه برخوردار بودند؛بزرگان لشکری و کشوری و مقامات روحانی بودند که در وسط هرم، بین شاه و مردم عامه قرار داشتند.مقامات روحانی، وظایف مختلفی بر عهده داشتند، برخی از این مقامات ادارهی املاک بزرگی را بر عهده داشتند که بنابر وصیت، از طریق بخش های افراد جامعه برای امور مذهبی فراهم شده بود و از جهتی دیگر این روحانیان معمولاً با ثروتمندان زمیندار منافع مشترکی داشتند.
سایر روحانیان دیگر که متوجه نقش تاریخی قشر روحانی به عنوان عنصر تعدیل کنندهی ظلم و ستم بین قدرت حاکم و مردم عادی بودند، تمام تلاش خود را در حمایت از مردم عامه در برابر مقامات کشوری و لشکری حکومت ظالم به کار میبستند. میزان ظلم و ستمی که قشرهای پایین و متوسط جامعه متحمل می شدند، با قدرت پادشاه رابطه معکوس داشت. حق سنتی مردم در»تظلم با شاه« وسیله مطمئنی برای حفاظت مردم در برابر ظلم و ستم دیوانیان بود.یکی ازمهمترین ویژگی های جامعه عصر صفوی اتحاد وپیوند محکمی بود که بین علما وقشرهای بازاری به وجود آمد.اعضای تشکیل دهنده بازاررا، بازرگانان، اعضای اصناف - صنعت گران وکسبه - و اعضای انجمنهای اخوت نیمه مذهبی تشکیل می دادند، و این پیوند وانسجام، با ازدواج دوسویه ای که بین این دو قشر صورت می گرفت روز به روزمستحکم تر می شد.
ب: طبقات زنان ایرانی
یکی دیگر از مسائلی که در بررسی سیمای اجتماعی ایران عصر صفوی، از اهمیت خاصی برخوردار است، توجه به زندگی قشرهای مختلف مردم است که دارای شیوه زندگی خاص خود بودند و نیمی از جمعیت جامعه را شامل می- شدند.یکی از این قشرها ی مؤثر در جامعه، طبقات زنان، در این عصر بودند که در زمینه های تعلیمی و تربیتی و اجتماعی، در ایران آن عصر، نقش مهمی برعهده داشتند اما این نقش خیلی کمرنگ بود. - صادقی، - 820 : 1384 در دوره صفویه، زنان چند دسته بودند:
1.زنان طبقات بالای جامعه.
2.زنان دهقانان که در قالب تشکیلات قبیله ای در مناطق دور و نزدیک شهرها یا در مناطق کشاورزی به صورت یکجانشین زندگی میکردهاند.
3.زنانی که در زمینه های هنری، صنعتی و مهارتی به شیوههای منطقی در شهرها و مراکز صنعتی مشغول به فعالیت بودهاند.
4.زنانی که به صورت موقت ازدواج میکردهاند.
5.روسپیان و کنیزکان.
با وجودآنکه سلسله ی صفویه در کنار ایجاد حکومتی واحد در سایه حکومت مرکزی با مرکزیت مذهب تشیع و گسترش متصرفات مرزی ایران بسیارتلاش می کردند اما متأسفانه سبب گسترش برخی از خصیصههای غیراخلاقی مذموم و نکوهیده ای نیز شدند که در نهایت به عنوان یکی از دلایل سقوط این سلسله قابل تامل میباشد. از جمله این صفات غیراخلاقی که در این عهد شایع بود میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
1.تعمیم بادهگساری و مصرف مواد مخدر
2.افزایش فحشا و روسپیگری - غفاری فرد، - 55 :1384
»شاردن«، سیاح فرانسوی که سیاحتنامهی او اثر گرانبهایی در زمینهی تاریخ و تمدن و فرهنگ ایران زمین به شمار می آید، دربارهی زنان بدکاره و فاحشهای که در این عصر در اصفهان وجود داشتهاند چنین میگوید: ...» در ایران، زنان بدکاره برخلاف کشورهای دیگر جهان زود شناخته می شوند، زیرا با آنکه چادر و نقاب دارند، نقابشان از زنان نجیب کوتاهتر و بازترست و از حرکات و اطوار و شیوه ی نگاهشان می توان به آسانی به کارشان پی برد عدهی این گونه زنان در ولایت ایران زیاد نیست «... - شاردن، :1350 ج2، 211 - 212 همچنان که شاه صاحب الاختیار تمام امور کشور بود، به راحتی زنان را نیز تحت تملک و سرپرستی خود در می آورد و آن ها را به حرمسرای خود می برد. زندگی زنان شاه و سایر بانوان ایران، خصوصاً زنان اشراف و بزرگان بیشتر
