بخشی از مقاله
چکیده
از نظرمولای متّّقیان، انسان نباید یقین را به تردید و شادی را به ترس تبدیل کند. ایشان انسان توبه کار را کسی میداند که پیرو پیامبران است و پای در جای پای ایشان گذاشته و همانند فرشتگان بر گرد عرش الهی در طواف است. علی - ع - مردم را قبل از مرگ به توبه فرا میخواند و از توبه کاران درخواست ستایش پروردگار و نه جز وی را مینماید. مولای متقیان ضمن تذکر این نکته که خداوند توبه پذیر است در آثار توبه سخن فراوان بیان میکنند. علی - ع - به شنوندگان کلامشان گوشزد می نماید که از خدا باید به سوی خدا گریخت یعنی که توبه خود عنایتی از طرف خدای بزرگ است. مولا - ع - یادآور میشود که مهلت در گذر است و فرصت أَ فَلاَ همیشگیتَائِبٌ نیستمِنْبنابراینخَطِیئَتِهِ» قَبْلَ مَنِیﱠتِهِ. آیا کسی هست که پیش از مرگ از اشتباهات خود توبه کند. - «سید رضی، 1383، خ - 52 :28
کلیدواژههاتوبه،: پشیمانی آدم، توّاب، آمرزش، گناه
مقدمه:
از نظرگاه مولای متقیان، امیر مؤمنان، علی بن ابیطالب - علیهما السلام - آدم که دورانی از آزمایش الهی را پشت سر میگذاشت . یقین را به تردید و عزم استوار را به گفتههای ناپایدار شیطان فروخت و شادی خود به ترس تبدیل کرد. بعد روی به درگاه خدا آورد و زاری و استغفار بسیار فراوان پیشه کرد. خدای، کلمهی رحمت را بر زبان جاری ساخت و وعده بهشت به آدم داد که پیش از آن، وی را بخشیده بود. آری توبهکار واقعی مانند کسی است که گرد گناه نگشته است در فرازی دیگر از بیانات کم نظیر نهج البلاغه، علی - ع - از انسانهای توبهکار سخن می گوید که جای در جای پای انبیاء گذاشتند همانا که دعوت حق را پذیرفتند. علی - ع - در هر فرصتی که دست میداد تیغ زبان بر می کشید و از جمله، دوستان و شنوندگان را به توبه فرا میخواند . امر میفرمود توبه پس از زشتیهامیسّر است و نومیدی چاره کار نمیباشد. در عقیده علی - ع - بندگان خدا باید به سوی او بگریزند و در راهی که برای آنان گشوده است طی طریق نمایند. پیش از مرگ باید توبه کرد. زیرا فرصت مانند ابر درگذر است.
صائب نیز خطر اشکی را برای نجات و فلاح کافی دانسته میسراید:
مشت آبی میکند خواب گران را تارو مار قطره اشکی پی ویرانی عالم بس است علی - ع - با اشاره به کسانی که آروزهای دور و دراز داشتند، کاخهای محکم بر میافراشتند و جمعشان کثیر بود. اشارت می فرماید که آیا ندیدید که خانههایشان - که محل امن و آرامش و مأوای آرامش بود - به قبرهایشان مبدل گردید؟ که نه بر نیکی میافزایند و نه یارای توبه دارند. اسداالله در خطبهای دیگر سپاس خدا میگوید در حالی که از بخشش و مغفرت او مایوس و ناامید نیست. در جای دیگر زلال کلام را در جان شنونده جاری میسازد. علی - ع - میگوید: »بنده باید تقوا پیشه کند. خود را پیش از دیگران و بیش از آنان پند دهد و توبه را پیش فرستد.«علیًًًًً - ع - از پشیمانی آدم، پس از وسوسه شیطان سخن گفته و آورده:
یَقِینَ بِشَکﱢهََِ »وَالْعَزِیمَهَبِالاَغْتِرارِاسْتَبْدَلبِوَهْنِهدَما،بِ.الْجَذَلِثُمﱠبَسَطَوَجَلاً،اللّ هُ سُبْحانَهُ لَهُ فِی تَوْبَتِهِ، وَ لَقّاهُ تِهِ، وَ وَعَدَهُفَاءَهْبَطَهُالْمَردﱠًًًًًاِلیالیجَنﱠتِهِدارِالبَلِیﱠهِ،. وَ تَناسُلِ الذﱡرﱢیﱠهِ.«پس آدم - ع - یقین را به تردید، و عزم استوار را به گفتههای ناپایدار شیطان فروخت و شادی خود را به ترس تبدیل کرد، که فریب خوردن برای او پشیمانی آورد آنگاه خدای سبحان دَرِ توبه را بر روی آدم گشود و کلمه رحمت، بر زبان او جاری ساخت و به اووعده بازگشت به بهشت را داد.« سیّد - رضی،1383، خ - 24 :1 مکارم شیرازی در شرح کلام علی - ع - درباره توبه آدم چنین میگوید:» به هر حال لازم بود که آدم دورانی از آزمایش الهی را تجربه کند و به مفاهیمی همچون امر و نهی و تکلیف و اطاعت و عصیان و پشیمانی و توبه، آشنا گردد و دشمن خود را به خوبی در عمل بشناسد، و آدم مرتکب ترک اولی گردید، این امر سبب بیداری و بازگشت او به سوی خدا گشت و از در توبه درآمد.« - مکارم شیرازی، 1375، ج - 198 :1
این بیت صائب چشمان اشک بار حضرت آدم را در ذهن خواننده تداعی مینماید:تواند قطره اشکی به هم پیچد دوزخ را چه میاندیشی از آتش چو با خود چشمتر داری - صائب، 1375،ج - 1331 :2علی - ع - از انسانهای توبهکار سخن میگوید که جای در جای پای انبیاء گذاشتند:لِعَظَمَتِهِ وَ اِذْعانِهِمْ» لِعِزﱠتِهِ، وَ اخْتارَ مِنْ خَلالَیْهقِ هِدَعْوَتَهُ،سُمّاعاًاَءَجوَصَدﱠقواابُوا کَلِمَتَهُ، وَ وَقَفُوا ْمُطِیفِینَ بِعَرْشِهِ یُحْرِزُونَ الْأَرْبَاحتِهِوَیَتَبَادَرُونَفِیمَتْجَرِعِنْدَهُعِبَادَ مَوْعِدَ مَغْفِرَتِهِ.خدای سبحان، کعبه را مظهر تواضع بندگان برابر عظمت خویش و نشانه اعتراف آنان به بزرگی و قدرت خود قرار داد و در میان انسانها، شنوندگانی را برگزید که دعوت او را برای حج، اجابت کنند وسخن او را تصدیق نمایند و پای بر جایگاه پیامبران الهی نهندهمانند. فرشتگانی که بر گردِ عرشفمیالهیکنند،طواو سودهاًًًًًًًی فراواًن در این عبادتگاه و محل تجارت زائران به دست آورند و به سوی وعده گاه آمرزش الهی بشتابند.« سیّد - رضی، 1383، خ - 26 :1
آیت االله مکارم شیرازی در شرح لامک مولای متّقیان درباره فریضه حج چنین میگوید:»انگشت گذاردن روی مسئله حج از میان وظایف مختلف اسلامی و فردی، آن هم در خطبهای که از آغاز آفرینش جهان و مراحل مختلف سیر انسان را، تا قیام پیامبر اسلام - ص - مورد بحث قرار میدهد، معنی و مفهوم خاصّی دارند و نشان میدهدکه حجبیت االله، عصاره اسلام و دربرگیرنده مسائل مهم فردی و اجتماعی و تربیتی و اخلاقی و سیاسی است.« - مکارم شیرازی، 1375،ج - 254 :1صائب درباره آیینه شبنم چنین آورده است:
بر نتابد منت مرهم دل مجروح ما زخم ما را خون گرم ما، همان مرهم بس است
شاهد خود بینی خوبان در ین بستان سرا بر سر زانوی گل، آیینه شبنم بس است - صائب، 1375، ج - 507 :2
مولای موحّدان درباره کیفر گناهان و آمرزش الهی در نکوهش مردم بصره می فرماید:ُ بِلاَدِ اَللﱠهِ تُرْبَهً» أَقْرَبُهَا مِنَ اَلْممَاءِ وَ بِهَاأَبْعَدُهَاتِسْعَهُمِنأَعْشَارِاَلسﱠ اَلشﱠرﱢ الْمُحْتَبَسُ فِیهَاهِ وَ الْخَارِجُ بِعَفْوِ اللﱠهِ.
در روایت دیگری آمده خاک شهر شما بدبوترین خاکهاست، از همهجا به آب نزدیکتر و از آسمان دورتر، و نه دهم شر ّو فساد درشهر شما نهفته است. کسی که در شهر شما باشد گرفتارگناه، وآنکه بیرون رود در پناه عف خداست.سیّد - رضی، 1383، خ - 36 :13
آیت االله مکارم شیرازی دربارهی محیط اخلاقی چنین میگوید:
-1»پیشگویی حضرت علی - ع - درباره جنگ جمل
-2 نکوهش اهل بصره
-3 تأثیر محیط در اخلاق.
نکوهش اهل بصره: هیچ منافاتی ندارد که قوم و لّتیم براثر برخوردار شدن از تعلیم و تربیت کافی و خودسازی و تهذیب نفوس، رذایل اخلاقی را کنار برگذارند و به سوی فضایل گام بردارند؛ تأثیر محیط در اخلاق: از تأثیراتی که امام - ع - در این خطبه داشتند دو نکته به خوبی روشن میشود.1 -تاثیر محیط طبیعی و جغرافیایی در خلق و خوی انسانها. در مناطقی که آب و هوای مناسب برای خلق و خوی سالم دارد و از محیط اجتماعی خوبی نیز برخوردار است، افراد شرور و فاسد و زشت سیرتی نیز پیدا میشوند. و به عکس« - مکارم شیرازی، 1375، ج518 :1و517 و - 515
صائب درباره بیخبری از فرصت توبه چنین آورده:
پیش از آن کز طبل رحلت دست و پا را گم کنی زاد راهی جمع کن ای بیخبر تا فرصت است
از بهار نوجوانی آنچه بر جا مانده است در بساط من همین خواب گران غفلت است
خانه بر دوشی علاج سیل آفت میکند وعده گاه مردم بیکار کنج عزلت است - صائب، 1375، ج - 488 :2
امیر المؤمنین علی - ع - درباره توبه پس از کردار زشت خطاب به مردم می فرماید:مْ، وَ لاَ یَحْمَدْ حَامِدٌ» إِلا رَبﱠهُ، وَ لاَ یَلُمْ لاَئِمٌ إِلا نَفْسَهُ؟.... توبه و بازگشت پس از زشتیها میسر است. جز پروردگار خود، دیگری را ستایش نکنید و جز خویشتن خویش، دیگری را سرزنش ننماید.« سیّد - رضی، 1383، خ - 40 :16آیت االله مکارم شیرازی در شرح کلام مولای موحّدان چنین میگوید:
»به هر حال، وجود گروه های سه گانه در جامعهبشریّت همیشه مطرح بوده همانند زمان خلافت علی - ع - تمایز این صفوف سه گانه آشکارتر می شود، جمعیهرچند - غالباً اندک - راه حق را بدون هیچ تردید و تزلزل و دقدقه پیش گرفته و به سرعت به سوی مقصد می تازد، گروه دیگری که از ایمان ضعیف تری برخوردارند گاه با تردید و تزلزل و گاه با اطمینان خاطر، لنگ لنگان گامی برمی دارند و به پیش می روند و اعمال صالح و ناصالحی را به هم آمیختهاندامّا، گروه سوم که هوای نفس برآنها چیره شده و با ایمان و تقوا وداع گفتهاند در بیراههها سرگردان گشته و در کام بدبختیها سقوط میکنند.« - مکارم شیرازی، 1375، ج - 557-558 :1
صائب درباره تاثیر اشک ندامت چنین آورده:
شکر این آب و علف ضایع کنان یک دم بجاست شکر ارباب سخن باقی است تا عالم بجاست
میکند اشک ندامت پاک، دل را از گناه نیست از دوزخ غمی تا دیدهی پرنم بجاست - صائب، 1375، ج - 477 :2
از نظر علی - ع - از خدا به سوی او باید رفت:
عِبَادَ اَللﱠهِ وَ فِرﱡوا» إِلَی اَللﱠهِ مِنَ اَللﱠهِفِیواَلﱠذِیاِمْضُونَهَجَهُ لَکُمْپس ای بندگان خدا! از خدا بترسید و از خدا، به سوی خدا فرار کنید، و از راهی که برای شما گشوده بروید.« سیّد - رضی، 1383، خ - 48 :24آیت االله مکارم شیرازی درباره دنیا طلبان نسبت به انبیاءو اولیاء الهی چنین میگوید:»یکی از تفاوتهای عمده در بین سیاستهای الهی و معمولی، همین است که سیاستمداران دنیا طلب، برای رسیدن به اهداف شخصی، از هیچ کاری، اباء ندارند و اصول را زیر پا می گذارند و حق و عدالت را نادیده میگیرندتا. موقعیّت سیاسی و اجتماعی خود را حفظ کنند درحالی که سیاستمداران الهی، هرگز اهل چنین معاملههایی نبودندآنگاه،. موقعیّت خویش را به خطر می انداختند، به خاطر اینکه اصول، محفوظ بماند و حق و عدالت ضایع نشود. این مسئله در زندگی پیغمبر اکرم - ص - و امیر مؤمنانعلی - عآَشکار - است.« - مکارم شیرازی، 1375، ج - 766-765 :2
صائب دربارهی نتیجه بخشش خداوند چنین آورده::
هر نفس دولت طلبکار مقام دیگر است این همای خوشنشین هر دم به بام دیگر است
افسر دولت شکوهی دارد، اما در نظر خاک بر سر کردگان را احتشام دیگر است
حاجیان کعبه گل محترم باشند، لیک گرد دل گردیدگان را احترام دیگر است
گرد عصیان زود میگردد به آب تیغ پاک از گناه ما گذشتن، انتقام دیگر است - صائب، 1375، ج - 502 :2
مولا علی - ع - فرصت را اندک دیده و درباره توبه قبل از مرگ می فرماید:ِبٌ مِنْ خَطِیئَتِهِ»قَبْلَ مَنِیﱠتِهِلِنَفْسِهِأَلاَ عقَبْلَامِلٌیَوْمِ بُؤْسِهِ.آیا کسی هست که پیش از مرگ، از اشتباهات خود، توبه کند؟ آیا کسی هست که قبل از فرا رسیدن روز دشوار قیامت، اعمال نیکی انجام دهد؟«سیّد - رضی، 1383، خ - 52 :28آیت االله مکارم شیرازی درباره فرصتهای از دست رفته چنین می گوید:
