بخشی از مقاله
شبکه هاي اجتماعي و امنيت ملي ، تهديدات و فرص ها
چکيده
امروزه شبکه هاي اجتماعي به يکي از نيازهاي کاربردي جوامع بشري تبديل شده اند و بخاطر ويژگي ها و پوشش نيازهاي انسان امروزي هر روزه بر تعداد کاربران آنها اضافه م شود. آزاد بودن از مکـان و زمـان از مهـم تـرين ويژگي هاي اين ابزار است ، در حالي که شکل گيري يک منبع اطلاعاتي ارزشمند بارزترين ويژگي آنها م باشـ .
هرچند شبکه هاي اجتماعي ، انسان عصر اطلاعات را توانمندتر کرده ولي تهديدات و فرصت هايي کـه در حـوزه امنيت ملي ايجاد ميکنند قابل بررسي است . در مقاله حاضر سعي شده است ضمن بررسـي توص يفي گسـتره ي تاثير اين شبک ها، انواع تهديدات و فرصت ها در ابعاد مختلف که از سوي اين ابزار بر امنيت ملي وارد ميگـردد تحليل و بررسي ، و راهکارهايي براي استفاده از فرصت ها و مقابله با تهديدات ارائه شود.
کلمات کليدي :
شبکه (هاي) اجتماعي، جريان داده ، تحليل اطلاعات ، متا داده ، منابع داده ، امنيت ملي، جنگ اطلاعاتي
مقدمه
لايک ، شير، توييت ، پلاس همه و همه مفاهيمي هستندکه با پديد آمدن و رشد شبکه هاي اجتمـاعي آنلايـن در دنيـا شکل گرفته است . امروزه کمتر کاربري است که در يکي از شبکه هاي اجتماعي آنلاين عضو نباشد! در حـالي کـه هـر روز بر تعداد و انواع شبکه هاي اجتماعي افزوده مـيشـود؛ کاربران نيز تجربه جديد اجتماعي شدن را از نـوعي ديگـر بدست ميآورند.
اين در حالي است که مهمترين هدف شبکه هـاي اجتمـاعي گسترش ارتباطات ميان فردي است ، اما شبکه اجتماعي کـه امروز همه از آن حرف مي زنند در يک تعريف ساده چيست ؟ آيا اين ابزار بر امنيت ملي تاثيرگذار است ؟ اهداف اطلاعـاتي شبکه هاي اجتماعي چيست ؟
شبکه هاي اجتماعي ديجيتال يا آنلاين ، عمومـا سـرويس هـاي آنلاين مبتني بر وب هستند. سرويس آنلاين ، پلتفرم يا سايتي محســوب مــيشــود کــه مــردم در آن مــي تواننــد، نظــرات ، علاقه مندي ها و در يک کلام محتواي مورد نظر خود را ايجاد کنند و با دوستان ، نزديکان و سـايرين بـه اشـتراک بگذارنـد.
شبکه هاي اجتماعي در کنار فرصت هايي کـه بـراي مـردم يـا اقتصاد و تجارت فراهم مي کنند، تهديداتي را در زمينـه هـاي گوناگون از جمله موضوع امنيت ملي براي نظا هاي حاکميتي ايجاد مي کنند؛ بنابراين شناخت فرصت ها و تهديـدات وابسـته با اين گونه سرويس هاي نوين ميتواند در آگاه سـازي بهتـر و بيشتر نهادهاي مرتبط براي مقابلـه بـا تهديـدات ، مفيـد و در راستاي درک و استفاده از فرصت هاي پديـد آمـده ارزشـمند باشد؛ تا براي هر دو موضوع سياست ها و دستورالعمل هاي کارا و آينده نگري انديشه کنند.
در اين مقاله سعي شده اسـت تـا نقـش و تـاثيرات شـبکه هـاي اجتماعي در مقوله امنيت ملي طبق اسناد و منابع مطالعه شـده
و موجود با نگاهي توصيفي-تحليلي مورد بررسي قرار بگيرد.
١- تعاريف
در ابتدا بايد ماهيت و مفاهيم ”شبکه اجتمـاعي“ و ”امنيـت ملي “ روشن گردد. بعد از آشنايي با مفاهيم هـر کـدام بهتـر ميتوان ابعاد مثبت و منفي رابطه فـي مـا بـين شـبکه هـاي اجتماعي و امنيت ملي را مورد بررسي قرار داد.
١-١- شبکه اجتماعي چيست ؟
فناوري هاي نـوين همچـون فنـاوري اطلاعـات و ارتباطـات و ابزارهاي فضاي مجازي فرصت شکل گيري اجتماعات جديدي از کاربران را در محيط وب و اينترنت فراهم ميکنند.
منظور از ”شبکه اجتماعي“ محدوده ي وسيعي از سرويس ها و شيو هاي انتشار سريع اطلاعات است . سـرويس هـاي شـبکه اجتماعي معمولا در فضاهاي اجتماعي مبتنـي بـر اينترنـت و موبايل مطرح مـيشـوند کـه بـه منظـور تسـهيل ارتباطـات ، همکاري ها و اشـتراک گـذاري اطلاعـات از طريـق شـبکه ي اينترنت و بکارگيري فناوري ٢.٠ Web خواهد بود.
يک شـبکه اجتمـاعي داراي سـاختاري اجتمـاعي اسـت ، کـه معمولا از تجمع و گردهمـايي گـروه هـاي فـردي و سـازماني شکل گرفته است که براساس يافتن وابستگي افـراد از طريـق روابط رياضي و کشف الگوهاي شناخته شـده بـا هـم مـرتبط هستند يا ميشوند. برخلاف ديدگاه فرديناند تونيس ١ و تـلاش او براي تميز دو مفهـوم ”اجتمـاع “ و ”جامعـه “ در تجمّعـات و روابط انساني ، بسياري از کارشناسان اينترنت تمايـل دارنـد از اصطلاح ”اجتماع “ براي اشاره بـه جمـع کـاربران شـبکه هـاي اجتماعي استفاده کنند؛ هر چند روابـط کـاربران شـبکه هـاي اجتماعي رابطه اي واسطه گونه و نه رودررو است . شـبکه هـاي اجتماعي مي توانند داراي کاربرد عمومي و يـا بـر حسـب نـوع کاربرد، حرفه و تخصص ، سـاختار و جنسـيت کـاربران مـورد استفاده گروه خاصي قرار بگيرند؛ که به شبکه هـاي اجتمـاعي عام و خاص تفکيک مي شوند.
سرويس هاي شبکه اجتماعي به کاربران خود امکاناتي از قبيل مـديريت ، ايجـاد و نمـايش روابـط اجتمـاعي مجـازي خـود، تبليغات ، تجارت و خـدمات ديگـري را ارائـه مـيدهنـد. ايـن خدمات همچنين ممکن است داراي محتواي وقـايع روزمـره ، وقايع شرکت ها و موسسات ، رويدادهاي سياسي و اجتمـاعي نيز باشند. بنابراين ، اغلـب امکانـاتي را کـه کـاربران اينترنتـي پيش از اين بر حسب نياز يا علاقه خود، ميبايسـت از طريـق مراجعه به چندين سايت يا سرويس اينترنتي کسب ميکردند، اکنون ميتوانند بطور مجتمع و يکجا در شبک هاي اجتمـاعي در اختيار داشته باشـند. پـس واضـح اسـت کـه چـرا بيشـتر کاربران اينترنتي بخش قابـل تـوجهي از زمـان فعاليـت هـاي اينترنتي خود را در يک يا چند شبکه ي اجتماعي ميگذارند.
همانطور که گفته شد توسط سرويس هـاي شـبکه اجتمـاعي ميتوان مجموعه اي از اطلاعات و ارتباطات را در معرض ديـد عموم قرار داد، هر چند ممکن اسـت همـين سـرويس هـا در انتشار محتوا براي کـاربران محـدوديت هـاي خـاص امنيتـي اعمال يا در مقابل ارتباطات بسيار گسترده ايجـا محـدو يت کنند. امکاناتي همچون ”اجازه دسترسي“ يکي از خصوصـيات اصلي بسياري از شبک هاي اجتماعي است . اين سرويس ها به اعضا و گروه ها اجازه مي دهد تا تعيين کنند کـه چـه کسـاني ميتوانند بـه پروفايـل اطلاعـات ، ارتباطـات و فضـاهاي آنهـا دسترسي داشته باشند. اين کار با تعيين درجه دسترسي براي افراد مختلف صورت مي گيرد. اما آيا اين محدوديت هـا بـراي افراد پشت صحنه شبک هاي اجتماعي نيز قابل اعمـال اسـت ؟ آيا واقعاً اطلاعات کـاربر را از دسترسـي همـه افـراد غيرمجـاز محفوظ ميدارد؟ چرا محتوا و اطلاعات کاربران مهم هستند؟
١-٢- امنيت ملي چيست ؟
امنيت ملي به الزاماتي اشاره ميکند که بقاي دولت ملـي را از طريق بکارگيري قدرت اقتصادي ، ارتش و توان سياسي بـا استفاده از ابزار ديپلماسي حفظ نمايد.
اصطلاح ”امنيت ملي “ به پيدايش دولت هاي ملي کـه بـا از ميان رفتن حکومت هـاي ملـوک الطـوايفي، رشـد سـرمايه داري ، تشــکيل حکومــت هــاي مردمــيدر اروپــا و ســقوط امپراتوري هاي بزرگ شکل گرفتند، باز مي گردد. امنيت ملي از ترکيب دو واژه ”امنيت “ و ”ملي “ مفهوم جديدي است که به طور عمده بر تهديدهاي نظاميعليه دولت ها استوار است .
بعد از جنگ جهـاني دوم امنيـت ملـي چنـد بعـدي شـد و جنبه هاي نظـامي ، سياسـي اجتمـاعي ، اقتصـادي و زيسـت محيطي را در برگرفت . با وقوع جنگ هاي جهاني اول و دوم و نيز دوران جنگ سرد، نقش روزافـزون اقتصـاد در هـدايت ماشين جنگي دولت هـا آشـکارتر شـد و توانـايي اقتصـادي دولت ها در جنـگ بـه عنـوان بخشـي از ابعـاد امنيـت ملـي کشورها مورد توجه قرار گرفت . بـاري بـوزان معتقـد اسـت :
«امنيت ملي از لحاظ مفهومي ، ضعيف و از نظر تعريف مبهم ولي از نظر سياسي قدرتمند باقي مانده است .» [١] در تعريف امنيت ملي اختلاف نظـر اسـت . ايـن اصـطلاح در دايره المعارف علوم اجتماعي «توان يک ملت در حفظ ارزش هاي داخلي از تهديدات خارجي» تعريف شـده اسـت [٢] و در تعريف ديگري آمده است : «امنيت ملي ، يعني دست يابي به شرايطي که به يک کشور امکـان مـي دهـد از تهديـدهاي بالقوه يا بالفعل خارجي و نفوذ سياسي و اقتصادي بيگانه در امان باشد و در راه پيشبرد امر توسعه اقتصادي ، اجتمـاعي و انساني و تامين وحدت و موجوديت کشور و رفاه عامه ، فـارغ از مداخلـه بيگانـه گـام بـردارد.»[٣]. عـدم وجـود تهديـد ساده ترين تعريف براي امنيت ميباشد، به عبـارت ديگـ در امان بـودن نسـبي يـا مطلـق تمـامي نيازهـا و مؤلفـه هـاي ارزشمند و حياتي مردم و دولت در قبال تهديدات است کـه برخي از مؤلفه هاي امنيت ملي را ميتوان بدين شرح بيـان کرد: حفظ جان مردم ، حفظ تماميت ارضي ، حفـظ سيسـتم اقتصادي و سياسي، حفظ سيستم هاي اجتماعي و فرهنگي ، حفظ سيستم زيست محيطي و حفظ اسـتقلال و حاکميـت کشور.
طبيعي است که در فضاي شبک هاي اجتماعي مفهوم امنيت ملي ، چالش ها، فرصت ها و تهديدات متحول شده و بازيگران جديدي مانند افراد، گروه هاي تروريستي، گروه هاي جنـايي سازمان يافته ، تيم هاي جاسوسي-اطلاعاتي و دولت ها نقش و جايگاه مهمي را در پويش هاي امنيتي درون منطقـه اي و بين المللي پيدا ميکنند.
با توجه به عوامل موثر در امنيت ملي آن چيزي که در تمام مؤلفـه هـاي آن مشـترک اسـت وجـود اطلاعـات و جريـان اطلاعاتي هست ، که بطور غير مستقيم حفظ سيسـتم هـاي اطلاعاتي مرتبط با مؤلفه هاي امنيتي را بر عهده امنيت ملي قرار ميدهد. حال بايد اثرات شبکه هاي اجتمـاعي در مقولـه امنيت ملي چه تهديداتي را ايجاد و چه نوع از فرصـت هـا را ميتوانند فراهم آورند.
٢- تهديدهاي راجع به امنيت ملي
تهديد چيست ؟ تهديد در واقع عدم وجـود يـا بـرهم زننـده امنيت است ؛ و آن چيزي که در مورد امنيت ملي مورد توجه قرار داد نوع تهديد ميباشد. از اين حيث ميتوان تهديـدات را در دو نوع ”سخت “ و ”نـر “ در نظـر گرفـت ، کـه بيشـتر تهديدهاي شبک هاي اجتماعي در مقوله امنيت ملي از نـوع تهديد نرم ميباشند.
ريچارد اولمان درباره اين گونه تهديدها معتقد است : «تهديد (نرم ) نسبت به امنيت ملي عبارت از يک عمل يا يک سلسله حوادث است که طي زمان کم و بيش کوتاه کيفيت زنـدگي ساکنان يک کشور را شديدا تهديد ميکند يا دامنـه اختيـار يک حکومت يا کشور يا واحدهاي خصوصي متعلق بـه يـک کشور را در انتخاب سياست مقتضي به شـدت بـه مخـاطره مياندازد.» [٣]. تهديد نرم در واقع نـوع دگرگـوني و ايجـاد تغييرات در الگوها و هنجارهاي رفتاري مورد قبول براي يک نظام سياسي است که در طول زمان رخ م دهد.
اکنون ، جدا از آنکه رسانه هاي ديجيتال اجتماعي و از جمله شبکه هاي اجتماعي به عنوان يک ابزار زندگي مدرن امروزي تعريف ميگردند؛ اما اينکه چگونه و چه افرادي از آنها بـراي چه اهداف و مقاصدي استفاده ميکنند، ميتوانند به عنـوان يک فرصت و هم يک تهديد براي امنيت ملي باشـن . البتـه ممکن است شبکه هاي اجتمـاعي پتانسـيل ايجـاد تهديـد و ريسک را داشته باشند يا پديد آورند؛ ولي نبايـد خـود ايـن ابزار را به عنوان يک تهديد بالقوه و يا بالفعل ديـد بلکـه آن کساني که از اين ابزار اسـتفاده مـي کننـد، چـه کـاربران يـا گروه ها و چه صاحبان اين ابزار، ممکن است پديد آورنده اين تهديد باشند.
دولت استراليا در راهنماي دولتي استفاده از وب ذکر مي کند که ابزارهايي همچون وبلاگ ها، ويکي هـا، انجمـن هـاي گفتگو و سايت هاي شبک هاي اجتمـاعي جـز رسـانه هـاي ديجيتال اجتمـاعي هسـتند کـه مـي تواننـد مسـتعد ايجـاد تهديدات امنيت ملي باشند.
٢-١- جنگ اطلاعاتي
نگراني در قبال ايجاد تهديدات امنيت ملي توسط شبکه هاي اجتماعي موضوعي است که خيلي از دولت ها بـه آن اشـاره دارند. يکي از بارزترين تهديداتي که بوسيله يا از طريق ايـن گونه ابزار شکل مي گيرد ”جنگ اطلاعـاتي“ ٥ اسـت کـه در گزارش دولتي سال ٢٠٠٨ انگليس نيـز بـه آن اشـاره شـده است . در اين گزارش آمده است که تروريست هـا از سـه راه ممکن از طريق شبکه اجتماعي تويتر، به دليل محبوبيت در بين نيروهاي نظامي انگليسي و آمريکايي، براي مقاصـد زيـر استفاده کرده اند:
١. آگاهي لحظه اي از حرکت نيروهاي نظامي .
٢. يــک عامــل تروريســتي بــراي حمــلات انتحــاري ميتوانند تصاوير محل عمليات را با عامل هاي ديگر جهت انجام حمله موثرتر رد و بدل نمايند.
٣. يک تروريست سـايبري بـه راحتـي از طريـق هـک حساب يک سرباز و نيروي نظاميميتواند از طريـق ارتباط با سربازان ديگر کسب اطلاعات کند.
بايد گفت که اين جنگ اطلاعاتي توسط دولت ها نيـ قابـل بهره برداري خواهـد بـود زيـرا شـبکه هـاي اجتمـاعي يـک مجموعه و دسته ي مهم از داده هاي عظيم ٦ بـراي تحليـل و استخراج اطلاعات به وسيله آژانـس هـا و نهادهـاي امنيتـي مي باشند؛ که براساس آن مي توانند خلق و خوي ، نا رضايتي، علاقه مندي ها و ساير مسائل مرتبط با يک فرد، يک گروه و يا يک ملت را درک، اندازه گيـري و پـيش بينـي کننـد. بـه همين علت اسـت کـه نهادهـاي امنيتـي مختلـف از جملـه آژانس امنيت ملي آمريکا بطور متناوب پتانسيل ها و توانايي شبکه هاي اجتماعي را جهت کاربردهاي سياسـي، نظـامي و امنيتي بررسي مي کنند. دستگاه هاي نظارتي ايالات متحده آمريکا به عنوان يکـي از بزرگترين بهره برداران اطلاعات شبکه هاي اجتمـاعي ، دائمـا سامانه هاي نرم افزاري را براي سـايت هـا و سـرويس هـاي شبکه هـاي اجتمـاعي بـه منظـور پـيش بينـي و شناسـايي تهديــدات ممکــن بررســي و همچنــين آنهــا را در راســتاي تهديداتي که خود ميخواهند ايجاد کنند توسعه م دهنـ .
در اين خصوص ميتـوان بـه تخصـيص بودجـه ٤٢ ميليـون دلاري در آژانس پروژه هاي تحقيقي پيشرفته دفاعي آمريکـا (DARPA)٧ اشاره کرد.
در سال ٢٠١١، DARPA مبلـغ ٤٢ ميليـون دلار از بودجـه تحقيقاتي خود را به حوزه ارتباطات استراتژيک و رسانه هاي اجتماعي ديجيتال تخصـيص داد. DARPA اشـاره دارد کـه روش هاي فعلي براي کسب آگاهي از رسانه هاي اجتماعي و شبکه هاي اجتماعي تا حد زيادي درگيـر روش هـاي سـاده دستي هسـتند، بنـابراين بايـد سـامانه هـاي سيسـتماتيک پشتيباني خودکار و نيمه خودکار به منظور شناسايي، طبقـه بندي ، اندازه گيري، رد گيري و تاثير گذاري بـر حـوادث در رسانه هاي اجتماعي و داراي واکـنش بـه موقـع ، در مقيـاس داده ، طراحي و پياده سازي شوند.
در سـال ٢٠١٣، ادوارد اسـنودن ، کارمنـد فـراري و افشـاگر سازمان امنيت ملي آمريکا (NSA)٨ از سيستم کنترل تبادل اطلاعات ميليون ها کاربر شبکه اينترنت در داخـل و خـارج آمريکا به نام PRISM ٩ خبر داد.
”پريسم “ يک سيستم نظـارت و مراقبـت اسـت کـه از سـال ٢٠٠٧ توسط آژانس امنيت ملي آمريکا راه انـدازي شـد و از آن براي جمع آوري ، تحليـل و نظـارت داده هـا و اطلاعـات کاربران از منابعي که در واقع همان خدمات دهندگان اصلي اينترنتي مانند جيميل ١٠، فيسبوک، تويتر، اوت لـوک ، در 11 راستاي تحليل اطلاعات و نبرد اطلاعاتي استفاده مـي شـود.
براساس اسـناد منتشـر شـده توسـط اسـنودن ، کشـورهايي همچون چين ، روسيه ، ايران در راس اولويت جاسوسـي ايـن سيستم قرار دارند.
اين تعجب آور نيست کـه چـرا DARPA و يـا NSA چنـين بودجه هاي سنگيني را روي شبکه هـاي اجتمـاعي سـرمايه گذاري مي کنند. زيرا محيط رسانه هاي اجتماعي ديجيتـالي و بخصوص شبکه هاي اجتماعي همچـون فيسـبوک و تـويتر غنــي از منــابع مهــم اطلاعــات بــراي درک پويــا از انتشــار اطلاعات و رفتار انسان ها مي باشند و شواهد نشان مي دهـد که شبکه هاي اجتماعي توانايي تاثيرگذاري بر وقـايع خـارج شبکه از قبيل نا آرامـي هـاي مـدني را دارنـد؛ زيـرا يکـي از فعاليت هاي جنگ اطلاعاتي از طريق شـبکه هـاي اجتمـاعي مديريت و ايجاد تحرکات مدني است . جنبش وال اسـتريت ، اعتراضــات دانشــجويي انگلــيس ، تحرکــات بهــار عربــي و آشوب هاي انتخاباتي سال ١٣٨٨ ايران نمونه هاي خـوبي از ايــن مــورد هســتند کــه البتــه در جنــبش وال اســتريت و اعتراض هاي دانشجويي انگليس ، سـرويس هـاي امنيتـي بـا کمک فيسبوک و تويتر فيلترينگ شديدي را جهت بـايکوت حرکات آنها اعمال کردند، ولي در مورد اعتراضات انتخابـاتي سال ١٣٨٨ ايران علاوه بر ارائه سرويس هاي ويژه به کاربران ، خود نيز در ايجاد و مديريت محتـوا جهـت تاثيرگـذاري بـر تحرکات مدني معترضين نيز فعاليت کردند.
٢-٢- مخالفين و مجرمين
گروه هاي ساختارمند و سازمان دهي شده همانند گروه هاي تروريستي بين المللي ، گروه هـاي مافيـايي و جنـايي چنـد مليتي، جدايي طلب هـا، شـرکت هـاي صور و مجهـول ، فرقه هاي عقيدتي مذهبي و غيره نيز ميتوانند با بهره گيري از رسانه هاي ديجيتـال اجتمـاعي و شـبکه هـاي اجتمـاعي موجبات ايجاد تهديدات امنيت ملي را هم در بعـد داخلـي و هم بين المللـي فـراهم آورنـد. آنـان از طريـق شـبکه هـاي اجتماعي ميتوانند تبـادل اطلاعـات کننـد، همچنـين قـادر هستند در مسير نيل به اهداف خود بوسيله اين ابزار در بين افراد و سطح جامعه يک شايعه را پخـش و يـا تحريکـاتي را بوجود آورند.
٢-٣- تهاجم فرهنگي
يکي ديگر از تهديدات شبک هاي اجتمـاعي تـرويج عقايـد و تفکرات فرقه اي و فرهنگ بيگانه است . ايـن تهديـد در ابتـدا شايد آشکارا نباشد اما به مرور زمـان زيرسـاخت فرهنگـي و اعتقادي يک جامعه را دچـار مشـکلات مـي کنـد. ايـن نـوع تهديد اصولا از نوع خطرات بلند مدت اسـت کـه در بيشـتر اين حرکات نقـش کشـورهاي غيـر متحـد بيگانـه و برخـي جناح هاي سياسي ديده ميشود.
