بخشی از مقاله
چکیده
شعر »تو را من چشم در راهم« با توجه به تاریخ سرایش آن - زمستان - 1336 از آخرین سروده های نیما یوشیج و حاصل یک عمر تلاش او برای سرودن شعری منسجم و ساختارمنداست. این شعر که کمترمورد توجّه منتقدین ادبی قرارگرفته، خیال انگیزترین شعر نیما و از لحاظ تغزلی بودن از شعرهای منحصر به فرد اوست. در این مقاله بر آنیم تا به کمک آراء فرمالیستی و تنها با استناد به عناصر درون متنی و بدون یاری جستن از مؤلفه های بیرونی، به تبیین و تحلیل این شعر بپردازیم.
به این منظور پس از نگاهی اجمالی به تاریخچه فرمالیسم و مهمترین نظریات شکل گرایان استدلال خواهیم کرد که این اثر، متنی قایم به ذات است که تمامی اجزاء و آحاد آن برای ایجاد شعری موجز و ساختارمند در تناسب و هماهنگی کامل هستند و شاعر توانسته است به کمک صناعات ویژه و با بهره جستن از امکانات متنوع عناصر موجود در متن، چشم به راهی و اندوه خود را در شعری کوتاه و در فضایی منحصر به فرد تجسّم بخشد.
.1 مقدمه
1-1 پرسش های تحقیق
1-1-1عناصر درو ن متنی در شعر »ترا من چشم در راهم« که باعث برجسته سازی درونمایه اثر شده اند کدامند؟
2-1-1 در این اثر تا چه اندازه انسجام درونی و وحدت انداموار میان اجزاء و آحاد آن وجود دارد؟
3-1-1 آیا این شعر، شعری قایم به ذات است و می توان آن را تنها بر اساس مؤلفه هاو شواهد درون متنی تبیین نمود؟
2-1 پیشینه تحقیق
یکی از نحله های ادبی که در کتاب های نقد ادبی به کرّات به آن پرداخته شده است، نقد فرمالیستی یا فرمالیسم روسی است. روش کار به این ترتیب است که در کتاب های نقد ادبی گاه به تعریفی از آراء و مبانی فکری نظریه پردازان آن بسنده کرده اند مثل کتاب از بابک احمدی و گاهی نمونه شعری نیز بر اساس این رویکرد مورد برسی قرار گرفته است که از آن جمله می توان به نقد ادبی و دموکراسی - پاینده، - 1388 و نظریه های نقد ادبی معاصر - تایسن، - 1387اشاره کرد.
در کتاب های نوع دوّم معمولاً پس از ارایه تعاریف و اطلاعاتی درباره نظریه پردازان نقد فرمالیستی شعری نیز به انتخاب مؤلف بر اساس این نظریات مورد بررسی قرار می گیرد؛ به عنوان مثال در نقد و دموکراسی شعر »نشانی« از سهراب سپهری و در نظریه های نقد ادبی معاصر شعر »دختری در درون است» از لوسیل کلیفتن با این رویکرد تحلیل شده است. با توجه به نام آوری نیما یوشیج و ارزش ادبی شعرهای او و همچنین انقلابی که در شعر فارسی ایجاد کرد، شعر او مورد توجه پژوهشگران و منتقدین زیادی قرار گرفته است و هر یک با زاویه دید و خوانشی خاص به بررسی شعرهای او پرداختهاند.
از آن جمله میتوان به شعر زمان ما - 5 - از محمد حقوقی، خانهام ابری است از تقی پور نامداریان، عطا و لقاء نیما از مهدی اخوان ثالث یا بدعتها و بدایع نیما از همین نویسنده اشاره کرد؛ اما به جرأت میتوان گفت که به جز یک مقاله با عنوان »شعر مهتاب از دیدگاه نقد نو آمریکایی« از سید شهاب الدین ساداتی، هیچ گونه نقدی که منطبق بر موازین راستین فرمالیستها باشد بر روی شعرهای نیما یوشیج انجام نگرفته است.در مورد این شعر خاص نیز به جز اشاره هایی جسته و گریخته از طرف بعضی از منتقدین نقد و یا تحلیلی بر اساس هیچیک از نحله های ادبی یافت نشد.
3-1 مفهوم فرم
با توجه به اینکه فرم یا صورت اثر درخوانش فرمالیستی از بالاترین درجه اهمیت برخوردارست، به جاست که قبل از پرداختن به اصول و موازین فرمالیستها به مفهوم فرم بپردازیم. شایگان فر در نقد ادبی می گوید: صورت یا شکل دریک اثر ادبی عبارت است از هر عنصری که در ارتباط با دیگر عناصر ، یک ساختار منسجم را به وجود آورده باشد؛ به شرط این که هر عنصر، نقش و وظیفه ای در کل نظام همان اثر ایفا کند. - شایگان فر، - 44: 139 0 آنچه که از معنای »هر عنصر« در تعریف بالا می توان دریافت این است که تمام اجزاء و آحاد متن مثل: حروف، هجاها، همخوان ها، واکه ها، وزن، موسیقی، قافیه، ردیف، لحن، صناعات شعری، واژهها و ترکیب ها، همه و همه جزء شکل محسوب می شوند و مهمتر آنکه این عناصر و اجزاء بتوانند با یکدیگر در تعامل و تناسب باشند.
به عبارتی، هیچ جزئی بدون نقش و زائد نباشد و از طرف دیگر بتواند در ارتباطی پویا و ارگانیک با سایر آحاد اثر به وحدت انداموار برسد. تنها در چنین صورتی است که می توان گفت شکل اثر از بافتی منسجم و یکپارچه بر خوردار است و نویسنده توانسته است به آفرینش پیکره ای ساختارمند در زبان دست یابد. شفیعی کدکنی نیز فرم را در چشم صورتگرایان روس چیزی معادل انسجام در ذهن و ضمیر هنرمندان ایرانی عصر اسلامی می داند.
بیشتر اندیشمندان ایرانی دو مفهوم صورت و محتوا را در تقابل با یکدیگر قرار داده اند اما فرمالیست های روسی اعتقادی به این تقابل نداشتند چنانکه ژیمونسکی در مقاله خود نشان داد که در ادبیات خلاق چیزی به نام محتوی / صورت وجود ندارد و محتوا همان چیزی ایت که از طریق صورت به وجود می آید. - شایگان فر، - 52 :1368 شکلوفسکی نیز در این باره نوشت: »حتی معانی هم چون ماده ای برای ساختمان هنری به کار می روند.« - احمدی، :1370 - 51
شفیعی کدکنی در رستاخیز کلمات برای نشان دادن فرم کلام، یک مصراع از منوچهری را به عنوان نمونه ذکر می کند خیزید و خز آرید که هنگام خزان است سپس عنوان می کند که علت سر زبان افتادن این بیت برای یازده قرن نه معنای آن که عبارت است از فراهم آوردن لباس برای زمستان بلکه فرمی است که منوچهری از وزن پویای مفعول ُمفاعیلُ مفعولُ مفاعیلُ و تکرار همخوان »خ« و »ز « در این مصراع ایجاد کرده است. - شفیعی کدکنی، - 72 :1391
4-1 تاریخچه فرمالیسم
معمولاً نخستین سند فرمالیسم روسی را رساله ویکتور شکلوفسکی یعنی » رستاخیز واژه « می دانند که به سال 1914 منتشر شد. »در واقع بررسی های فرمالیستی قبل از سال 1917 در انجمن زبان شناسی مسکو - که در سال 1915 تشکیل شد - و در ایویاز - مخفف » انجمن مطالعه زبان شاعرانه - « که در سال 1916 تأسیس گردید، به خوبی جا افتاده بود. چهرههای برجسته گروه اول یاکوبسن و پطربوگاتیرف بودند که هر دوی آنها بعداً در سال 1926 از بنیانگذاران حلقه زبانی پراگ شدند - .« سلدن، - 15 :1372 همکاری این دو انجمن در همان سالهای پیدایش فرمالیسم تأثیر بسزایی درآراء فرمالیستها و رشد و بسط نظریاتشان داشت. »
در آغاز بویژه بین سالهای 1921 تا 1925 هنگامی که اتحاد شوروی باخستگی دورهکمونیسم جنگی را پشت سر می گذاشت، کار فرمالیست ها آزادانه تکامل می یافت. در این فضای تنفس، اقتصاد شناسی و ادبیات غیر پرولتاریائی امکان شکوفائی پیدا کرد و در سال 1925 فرمالیسم، روش مسلّط پژوهش ادبی بود.« - سلدن ، - 17 : 1327 در آغاز عنوان »فرمالیسم« را هیچ یک از بانیان و نویسندگان این جنبش نمی پذیرفتند. عنوان فرمالیسم را نخست، ناقدان ومخالفان این جنبش همچون برچسبی به آن زدند. گونه ای معنای تحقیر آمیز در آن بود که خبر از » توجه افراطی این نویسندگان به شکل «می داد. امّا به تدریج این عنوان از سوی هواداران جنبش پذیرفته شد و به کار رفت و امروز ، به معنای ویژه ای از شکل اثر هنری است که به معنای ساختار نزدیک است.
