بخشی از مقاله
چکیده
شعر، آمیزش اندیشه و عاطفه در کارگاه خیال شاعر است. شاعر برای تأثیر افکار، عقاید و اندیشههای خود، آن را با خیال میآمیزد. هدف این مقاله بررسی چگونگی انعکاس اندیشه و عاطفه در تصاویر شعر لاهوتی است که با روش توصیفی- تحلیلی تصاویر شعری وی را در دو بخش تغزلی و حزبی تقسیم و بررسی کرده است تصاویر. تغزلی او عموماً تکرار و تقلید تصاویر پیشینیان و بر اساس سنت های دیرین شعر فارسی است هر چند وی با تلفیق، تجمیع و تزاحم تصاویر، گاهی موجب خلاقیت و ابتکاراتی در ارائه آنها شده است. از سوی دیگر وی شاعری است که شعر را در خدمت آرمانهای حزبی و عقاید خویش قرار داده است. در این راستا تصاویر شعری او نیز برخاسته از اندیشههای حزبی اوست و میتوان آنها را از دیدگاه مارکسیستی و عقاید حزبی او بررسی کرد. جهانبینی خاص و موضوعات تازه موجب ارائه تصاویر تازه میشود به همین خاطر در بیشتر تصاویر حزبی او نوآوریهایی دیده میشود.
مقدمه
خیال، عنصر اصلی و سازنده شعر است که بدون آن شعر مفهوم واقعی خود را از دست خواهد داد. گستره عالم خیال، میدان مناسبی است برای بلندپروازی های ذهن شاعر زیرا او را از تنگنای عالم حقیقی رها می سازد و شاعر میتواند با ارائه تصاویر آزادانه عمق عاطفه، احساس و اندیشههای خود را نشان دهد. تصویر »تصرف ذهنی شاعر در مفهوم طبیعت و انسان و کوشش ذهنی او برای برقراری نسبت میان انسان و طبیعت یا طبیعت با طبیعت است. - «شفیعی کدکنی، - 2 : 1366 صور خیال مجموعهای از تمهیدات هنری در سخنوری است که هنرمند به مدد آنها به نقش و نگار می پردازد و با این کار موجب برانگیختن عاطفه در مخاطب و تاثیرگذاری بیشتر سخن خود میشود.
برخی به طور کل ماهیت اصلی شعر را بر پایه ارائه تصاویر میدانند. شفیعی کدکنی به نقل از ابن رشیق قیروانی می نویسد: »شعر چیزی است که مشتمل بر تشبیهی خوش و استعارهای دلکش باشد و در ماسوای آنها گوینده را فضل، وزنی بود و بس. - «همان: - 7 بررسی دقیق تصاویر، میتواند علاوه بر نشان دادن گستره دایره خیال شاعر و آشکار سازی برخی از تمایلات و انگیزه های درونی او، معیاری برای تعیین ارزشهای هنری اثر و نوآوریهای شاعر در عرصه خیال باشد. مقاله حاضر سعی دارد انعکاس اندیشه و تصاویر را در شعر لاهوتی بررسی کند. بنا به جستجویی که انجام گرفت تاکنون پژوهشی که به این موضوع پرداخته باشد یافت نشد.
تصویر در شعر ابوالقاسم لاهوتی
ابوالقاسم الهامی - لاهوتی - »در سال 1305 در کرمانشاه بدنیا آمد. - «یاحقی، - 22 :1388خانواده او از نظر مالی در مضیقه بود و وی در جوانی بناچار خانواده را ترک گفت و به تهران مسافرت کرد. روح آزادیخواهی از همان دوران جوانی در وجود او خلجان داشت و شعر نیز متاعی بود که از محیط ادبی کرمانشاه با خود همراه داشت. زندگی او فراز و نشیب های فراوانی داشت و سالیان زیادی در تبعید به سر برد. در شوروی به عضویت حزب کمونیست در آمد و »در سال 1366 در مسکو در گذشت. - «همان: - 23 ادبیات متعهد و اندیشه های روشنگرانه لاهوتی در ایجاد جامعهای مبتنی بر آزادی، تساوی انسان ها، دفاع از طبقه رنجبر و... شعر او را بیشتر مناسب بررسی فکری، عقیدهای و معنایی ساخته به همین خاطر از منظر جنبههای زیباشناختی و حوزه خیال، کمتر مورد تحقیق و بررسی قرار گرفته است.
تصویرسازی از مهمترین عناصر شعری لاهوتی محسوب میشود اما کارکرد آن در شعر او یکسان نیست بطور کلی میتوان آنها را به دو بخش تقسیم کرد: تصاویر تغزلی و تصاویر حزبی. تصاویر تغزلی منظور تصاویری است که در اشعار غنایی خود آورده است. در اینگونه اشعار لاهوتی، تصاویر تازه، کمتر دیده می شود. غالب تشبیهات او برای ادب دوستان آشناست اما یکنواخت و یکدست نیست. بیشتر تشبیهات او طبیعی و ساده است اما نه آنچنان که خالی از ذوق شاعرانه و ابتکارات شخصی باشد. گاهی نیز تصاویر او به نازک خیالی های سبک هندی نزدیک میشود:
از بس به دلم دست درازی کردی دستت ز حرارت دلم سوخته است
- لاهوتی، - 34 :1975
با این وجود او در حد یک شاعر مقلد محض باقی نمانده است. گوته - 1832-1749 - سبک را بالاترین دستاورد هنر می داند که نخستین مرحله آن تقلید ساده است. وی میگوید: »آدمهایی با سرشت آرام، اصیل ولی محدود، به تقلید میپردازند. آنگاه که هنرمند به بیان ما فی الضمیر دست میزند و در کار باز آفرینی تغییری فردی وارد میکند به شیوه میرسد. سبک از تقلید صرفا عینی و شیوه صرفا ذهنی بالاتر است. - «ولک، - 369 :1374 معمولا اگر شاعران بزرگ، تصاویری تازه را ارائه ندهند، با کمک مهارت و خلاقیت خود، تصاویر آشنا را با ظرافت کاری میآرایند و آن را در ساختار و شیوهای تازه به نمایش میگذارند.
راز موفقیت لاهوتی در تصویرسازی، تلفیق و تزاحم تصاویر و ارائه آن در شکل و ساختی تازه است، به گونهای که در پارهای مواقع مانند یک شاعر خلاق به مرحله ابداع میرسد . مثلا تشبیه گیسو به مار، زنجیر و سنبل برای بیشتر ادب دوستان آشناست اما معمولا در ابیات مختلفی به این ویژگی ها اشاره شده است. لاهوتی همه این تصاویر را در یک بیت جمع کرده و با خلاقیت ارتباط بین آنها را منسجم ساخته است:
با دلم دوش سر زلف تو بازی میکرد خواجه با بنده خود بنده نوازی می کرد
گاه زنجیر و گهی مار و گهی گل میشد مختصر زلف کجت شعبده بازی می کرد
- لاهوتی، - 17 :1975
خلاقیت شاعر در ذکر »شعبده بازی« نهفته است. زیرا دگرگونی تصاویر و هم نشینی آنها را قابل پذیرش و منسجم ساخته و موجب پویایی و تحرک آنها شده است. در بیت دیگری هرچند تصاویر آشناست اما تلفیق بین آنها موجب آراستگی شده است:
گردنش را دست بردم طره اش دستم گزید الحذر در شاخ گل من مار پیدا کرده ام
- همان: - 20 طره معشوق مانند مار است - تصویری آشنا - اما ماری که در شاخ گل - گردن معشوق - باشد موجب اعجاب گوینده شده است. گاهی نیز تزاحم تصاویر که با تناسبات و صنایع لفظی همراه شده از پویایی تصاویر او کاسته است:
مرغ ار شود و ماهی اگر از مژه و موی با تیر برد راهش و با تور برد دل
- همان: - 32
تصاویر آنقدر فشرده شده که مجال خودنمایی نیافته است. شفیعی کدکنی میگوید:» هنگامی که تصویری حاصل شد آنکه بخواهد تجربه شعری خود را از تامل درباره آن تصویر حاصل کند هر قدر بکوشد که تصویر او زنده و پویا باشد، باز مقدار زیادی از حرکت و جنبش را بطور طبیعی باید از دست بدهد... تصویری که بار دوم از رهگذر شعر دیگران بوجود آید، بناچار مقدار زیادی از پویایی و حرکت آن گرفته میشود.« - شفیعی کدکنی، - 1366:253 این مشکلی است که در تصاویر غنایی لاهوتی دیده میشود.
نکته دیگر در تصاویر تغزلی او آن است کهاندیشه های حزبی چنان در روح و عمق جان شاعر ریشه دوانده است که گاه آنها را با تصاویر تغزلی خود میآمیزد و تصاویر نوینی ارائه میدهد:
شورای دولت عشق فاتح اگر نمیشد جمهوری دلم را غم تار و مار میکرد
- لاهوتی، - 13 :1975 »شورای دولت عشق« و »جمهوری دل« به خوبی این آمیختگی را نشان میدهد. به این نکته هم باید توجه داشت که عشق و آزادی در شعر او همپایه همند:
افتخار به عشق و آزادی است من از این خاندان نسب دارم
- همان: - 13 576
و همین موضوع نیز به گونهای موجب آمیزش این دو گونه تصاویر شده است. در مورد تصاویر حزبی او در بخش دیگر سخن خواهیم گفت. در ابیات دیگری می گوید:
بیرون بیا ز پرده، بدر این حجاب حسن بگذار تا که جلوه کند آفتاب حسن
زنجیر و بند مسلک جمهور نیست کوتاه کرد زلف تو خوش انقلاب حسن
- همان: - 5
در این ابیات نیز اندیشههای حزبی با تصاویر تغزلی او عجین شده است. گاهی نیز اینگونه تصاویر هر چند در ظاهر تقلیدی از تصاویر پیشینیان است اما در بافت شعری او، معنای تازهای یافته است. خاقانی میگوید:
ساری گفتا که سرو هست ز من پای لنگ لاله از او به که کرد دشت به دشت انقلاب
- خاقانی، - 1380:45 انقلاب در شعر خاقانی به معنای دگرگونی طبیعت است. این تصویر، با معنای تازهای از انقلاب - دگرگونی سیاسی و اجتماعی - ، در شعر لاهوتی چنین آمده است:
مگر که غنچه هم آیین انقلاب گرفت که در چمن ز رخ اندیشه نقاب گرفت
- لاهوتی، - 41 :1975
تصاویر حزبی
بررسی جنبههای زیبا شناختی شعر لاهوتی بدون توجه بهاندیشههای او امکان پذیر نیست. در شعر او نیز مانند ناصر خسرو تخیل و اندیشه در هم آمیخته است. ما در این راستا، به تبلور اندیشههای حزبی لاهوتی در صور خیال او توجه داشتهایم تا هر دو بعد شعرش - تخیل و اندیشههای حزبی- مورد بررسی قرار گرفته شده باشد. پیش از آن نگاهی به نقد مارکسیستی ضروری مینماید. نقد مارکسیستی نقدی جامعه شناختی است. به تعبیری بررسی ادبیات بر اساس جریانهای اجتماعی بوجود آورنده آن است.
در واقع ادبیات در بستر جامعه بوجود می آید. تاکید این نقد بیشتر بر محتواست. »زیرا به تفسیر ادبیات از لحاظ منشا اجتماعی آن یا به تحلیل رفتار مولف بسته به موقعیت طبقاتی و گرایشات حزبی او اکتفا کرده است و تا حد زیادی ظرایف ادبی را نادیده گرفته است. - «دیچز، - 566 :1373 با این وجود منتقدین مارکسیستی از شکل و فرم نیز غافل نیستند. آنچنان که گلدمن و بیشتر از او، لوکاچ بر فرم تاکید بیشتری داشتند.
بطور کلی ادبیات در نگاه آنها یک ابزار است برای بیان اندیشههای خود. در بخشنامه آنها آمده است که: »ادبیات باید در خدمت آرمانهای حزبی باشد. - «شمیسا، - 252 :1379 وظیفه ادبیات انعکاس واقعیتها، تناقضات اجتماعی، آزادیخواهی، دفاع از حقوق کارگر و قشر رنجبر، تساوی و اتحاد انسان ها، تضاد بین فقیر و غنی و... است. لوکاچ عقیده دارد: »داستان نویسندگان بزرگ جهان صغیری است که جهان کبیر - جامعه - را به تصویر می کشد. - «همان: - 253 به همین خاطر در داستانهای سیاسی »عناصر ضد هم در کنار یکدیگر متجلی میگردند کاخهای ستم غالبا در کنار خانههای فقیران قرار میگیرند، این تضادها میتواند مربوط به گروهها و طبقات خاص اجتماعی باشد یا در گستره وسیع تری مطرح گردد. - «
البته به این نکته هم باید توجه داشت هر چند اندیشههای لاهوتی پس آشنایی او با عقاید مارکسیستی و سوسیالیستی رنگ بیشتری یافت اما پیش از آن ریشه در زندگی او دارد. به تعبیر دیگر حوادث زندگی او که مناسباتی با این حزب داشته او را به سوی آن رهنمون شده است. در یکی از مثنویات خود که در واقع شرح حالی از زندگی اوست میگوید که در خانوادهای از طبقه پایین اجتماع متولد شده و برای تامین مخارج زندگی از خانواده جدا شده است. در این راه سختیهای زیادی متحمل و یکی از برادرانش در راه وطن کشته شده است. در مورد یکی دیگر از برادران خود می گوید:
او کنون یک پزشک پر خرد است حکمتش بهر مردمان مدد است
بی نوایان سپاسدار ویند رنجبرها رفیق و یار ویند
تنگدستی خود به یادش هست میدهد زان به تنگدستان دست
- لاهوتی، - 28 :1975
