بخشی از مقاله
چکیده
زه ج سم قابل انعطافی ا ست که قطرش ن سبت به طولش چنان کوچک با شد که بتوان آن را مانند ری سمانی مح سوب کرد. کار تابیدن زه به وسیله صنعتگر زه تاب و به کمک رشته های تافته از روده گوسفند و حیوانات دیگر انجام می شود و در کمان تیراندازی، کمان حلاجی، دوختن مشک آب و کفش و گیوه، راکت تنیس، برخی از سازهای موسیقایی و غیره مورد استفاده قرار می گیرد.
دانش بومی تهیه زه در طی زمان و در یک جامعه با توجه به فرهنگ خاص آن شکل گرفته و مبتنی بر تجربه، آزمون عملی و غیر رسمی بوده و به صورت شفاهی و سینه به سینه به ن سل های بعدی منتقل شده ا ست. با صنعتی شدن دنیای امروز و به دنبال آن فرامو شی دانش بومی تهیه آلات و ابزارهای محلی و هنری؛ از جمله زه تابی ، همچنین کمبود منابع مکتوب در این زمینه ، پژوهشگر این مقاله بر آن شد تا به شناخت جایگاه و آسیب های وارده بر این هنر بپردازد . نتیجه آن که در گذشته زهتابی توسط دو گروه و با روش های مختلفی انجام می شده است.
گروه بزرگ مردم عادی جامعه که زه تابیده شده را در اکثر وسایل زندگی خود به کار می بردند و گروه موسیقیدانان و سازندگان آلات موسیقایی که زه را جهت تولید تار، پرده، تزیین و ... تهیه می کردند. امروزه نه تنها این هنر به کلی از انحصار این دو گروه خارج شده، که روز به روز بیم فراموشی آن می رود. بنابراین در این مقاله پس از تعریف دانش بومی و برر سی پی شینه زهتابی، ساختمان روده و موارد ا ستعمال آن، دانش بومی تهیه زه در میان هر دو گروه بیان و در ادامه به آسیب شناسی این هنر پرداخته شده است. این پژوهش به صورت میدانی- کتابخانه ای و با استفاده از روش تحقیق مصاحبه باز انجام شده است.
مقدمه
دانش بومی دانشی است که مردم آن را از تجربیات و مشاهدات خود در تعامل با محیط ایجاد کرده اند. این دانش مجموعه ای از مهارت ها و تکنیک های جامعه ای خاص است که از تعامل مستقیم با محیط منتج شده است - Verlinden and . - Dayout, 2005 از این رو گذشته از طبیعی بودن دانش بومی، این دانش محیطی نیز به شمار می رود . - Appiee Tiu,2007 - برای دانش بومی نام های دیگری مانند دانش محلی، دانش فنی بومی، دانش سنتی و دانش مردم وجود دارد. اما اصطلاح دانش بومی بیش از همه به کار گرفته می شود. . - IIRR,1996 -
این اصطلاح که به وسیله وارن و کشمن مطرح شد عبارت از مجموع تجربه و دانشی است که یک جامعه در برخورد با مشکلات آشنا و ناآشنا به دست آورده و آن را اساسی برای تصمیم گیری ها و چالش های خود قرار داده است - Warren, . - Cashman, 1988 بر این ا ساس دانش بومی ری شه در تجربه قرن های گذ شته دارد و تا وقتی که جامعه پابرجا ست به عنوان پایه فرهنگی و فنی آن به تکامل خود ادامه می دهد.
دانش بومی دان شی ا ست که مردم به آن اعتقاد دارند و آن را در طول زمان در جامعه خود توسعه و بهبود بخشیده اند - . - - Penny R, Anderson, 2001 همچنین دانش بومی بخشی از سرمایه ملی است که باورها، ارزش ها، روش ها و آگاهی های محلی آنان را دربر می گیرد و حاصل قرن ها آزمون و خطا در محیط طبیعی و اجتماعی است وغالباً به صورت شفاهی و سینه به سینه از نسلی به نسل بعد منتقل می شود - عمادی، 1378؛ . - 12
دانش بومی از حوزه جغرافیایی خاصی سرچشمه گرفته است و به طور طبیعی تولید می شود و بر اساس کارایی و سازگاری با شرایط محیطی به نواحی مجاور و دوردست پخش و منتشر می شود - ازکیا،1374؛. - 6 در نتیجه مهم ترین ویژگی های دانش بومی عبارتند از: بر پایه تجربه ا ستوار ا ست، در طول قرن ها با کار روی آن آزمون می شود و جنبه کاربردی پیدا کرده ا ست، با محیط و فرهنگ بومی سازگار است،پویا و در حال دگرگونی است. دانش بومی در بخش های متفاوت زندگی مردم از دامپروری و کشاورزی گرفته تا ساخت ابزارها و وسایل مورد نیاز مورد استفاده قرار می گرفته است. از جمله این ابزارها که می توان دانش بومی را در آن به روشنی دید، زه می باشد.
همزمان با یکجانشینی بشر و آغاز تمدن در کنار رودخانه ها و پرداختن به کشاورزی و دامپروری، علاوه بر برآورده شدن نیازهای اولیه چون خوردن، تلاش ها برای استفاده از مواد و بخش های گوناگون گیاهی و جانوری در جهت تولید وسایل تازه شدت بی شتری یافت. از جمله این مواد که تو سط ب شر در زمینه های مختلفی مورد ا ستفاده قرار گرفت، روده حیوانات بود. ان سان ها روده تابیده را در موارد مختلف به کار می ب ستند که از آن به زه یاد می شود و این عمل را زه تابی می نامیم.
در فرهنگ لغت دهخدا در مورد زه و زهتابی آمده است:» ابریشم و روده تابیده را زه می نامند و به عمل تابیدن و آماده کردن روده های گوسفند و مانند آن برای صنایع مربوطه زهتابی اتلاق می شود. همچنین آن که شغلش تابیدن زه و تهیه کردن رشته تافته از روده گوسفند و حیوانات دیگر است، زهتاب نامیده می شود« - دهخدا، 1377؛ . - 365 این تعاریف مشابه را در دیگر فرهنگ ها چون، فرهنگ بزرگ فارسی تالیف دکتر حسن انوری، برهان قاطع ابن خلف تبریزی، فرهنگ نظام سید محمد علی داعی الاسلام، فرهنگ معین دکتر محمد معین و ... می توان دید.
پیشینه زهتابی
از ابتدایی ترین وسایلی که تاریخ آن نیز به چند هزار سال قبل می رسد، تیرو کمان است. بر طبق آثار موجود و نقوش بدست آمده در حفریات تپه سیلک کاشان ثابت گردیده که در حدود 5 هزار سال قبل، ایرانیان به کمک تیر و کمان های زه دار به شکار و دفاع می پرداخته اند . بعلاوه در حفریات تپه گیان نهاوند نیز ظروف سفالینی بدست آمده که روی آن ها وسایل شکار از جمله تیر و کمان نقش بسته است .
قدمت این آثار نیز متجاوز از 5 هزار سال می باشد. به این آثار باید وسائل بدست آمده در دامغان و شوش را اضافه کرد که هر کدام نقوشی از تیر وکمان را در روی ظروف نشان می دهد که قدمت این سفال ها نیز بین 3 تا 4 هزار سال قبل می باشد - رابرتسون و استیونس، 1369؛28و36و. - 39 گو این که عده ای از باستان شناسان معتقدند که ممکن است رشته های چرم نیز در تیر و کمان بکار رفته باشد ولی شکی نیست آن زمان که خاصیت چرم و نحوه ی تهیه آن برای این منظور شناخته شده بود از کیفیت روده نیز که اصولاً پذیرش و کیفیت بیشتری را برای ساختن کمان در بر دارد آگاهی کامل وجود داشته است.
