بخشی از مقاله
چکیده
علم یک پدیده پیچیده اجتماعی است؛ فرآیندي است انسانی و مستقل از فرهنگهاي خاص. شاید تا همان حد که توسعه احتمالاً به فرهنگ وابسته است، علم هم به فرهنگ وابسته باشد. به هر حال، پذیرش بومی بودن علم مخاطراتی دارد که عقبماندگی علمی و کندي فرآیند توسعه حداقل آن است. بنابراین بهتر است با پذیرش جهانی بودن علم در شکلدهی آن مشارکت کنیم، که در این صورت حتی اگر علم بومی هم بالقوه وجود داشته باشد، میتوانیم با شکلدهی مناسب مؤلفههاي بومی را وارد علم کنیم. اما دانش بومی، به عنوان مجموعه دانستههاي بومی ناشی از علم، یا ناشی از هر فعالیت دیگري، واقعیتی است که به رشد علم جهانی کمک میکند و بهتر است دانستههاي بومی به قالب علمی در آیند و اعتبار علمی پیدا کنند.
مقدمه
لفظ علم، در واژگان اسلامی، سابقهاي 1400 ساله دارد. از طرف دیگر علم نوین، که بسیار به فناوري نزدیک شده است و کمابیش از آن تفکیکناپذیر است، و در زبان انگلیسی به آن science اطلاق میشود پدیدة جدیدي است با خصلتهایی متفاوت با علم آنگونه که ما در فرهنگ اسلامی به آن خو گرفتهایم. هنگامی که از علم بومی صحبت میکنیم باید مشخص کنیم منظور ما از علم چیست؟ آیا منظور ما علم نوین است، منظور علم در دوران اسلامی قبل از نظامیهها است، منظور علم در دوران اسلامی بعد از نظامیهها است، منظور دانش به معنی مجموعه دانستهها است، یا منظور معرفت است؟ تفکیک این مفاهیم کمک میکند تا بدانیم از چه صحبت میکنیم. در این نوشتار ابتدا خصیصههاي علم نوین و تفاوت آن را با مفهوم علم در دورههاي مختلف اسلامی بر میشمرم. سپس با تعریف دانش و بررسی تفاوت آن با علم نوین استدلال میکنم که علم بومی معنی ندارد اما دانش بومی را میتوان به صورت معقولی تعریف کرد.
علم نوین و خصیصههاي آن
در مورد استنباط ایرانیان، و به طور کلی مسلمانان، از مفهوم علم به تفصیل نوشتهام 1 ]و. [ 2 در آنجا گفتهام که ما مسلمانان به دلایل تاریخی علم را با مصادیق علوم الهی و فقه میشناسیم، و گاهی علم دین براي ما مطلق علم است؛ اینگونه تربیت میشویم و عناصر فرهنگی غالب و تأثیرگذار بر تفکر ما ناشی از این تلقی است. این تلقی را میتوان از سیاستهاي علمی ما دریافت، و نیز از چگونگی مدیریت علم در کشورهاي اسلامی. در فرآیند رشد علم جدید حرفهگرایی و وجود اجتماع علمی نقش اساسی دارد.
کشورهاي صنعتی جهان در یک فرآیند تاریخی به سوي حرفهگرایی در علم پیش رفتهاند. علم به یک حرفه اجتماعی تبدیل شده است با اهداف مشخص، اخلاق مشخص، و روشهاي مشخص. علم زمانی صرفاً ارضاء کنجکاوي تلقی میشد، دربارها چه به دلائل نظامی و چه به دلایل لاف نخبگی از علم حمایت میکردند. این دوران در کشورهاي صنعتی سپري شده است. کشورهاي اسلامی اما هنوز درگیر مفهوم علم پیش صنعتی هستند، و آن هم گونه اسلامی آن که به شدت با مفهوم الهیات عجین شده است.
علم نوین از تفنن و حمایت درباري خارج شده است و به یک حرفه تبدیل شده است. اهل علم نوین اهل یک حرفه هستند، خصلتها و روشها و فنون خاص خود را دارند. اگر در گذشته هر علاقمندي میتوانست به انفراد به علم بپردازد و ل عالمل بشود، امروز تنها کسی ل دانشگرل است که به حرفه پیوسته باشد و بخشی از اجتماع علمی شده باشد. اجتماع علمی پدیده اي است نوین و مرتبط با حرفهگرایی در علم. منظور از اجتماع علمی تنها مجموعهاي از دانشگران نیست، بلکه مجموعهاي است با خصلتهاي خوش تعریف 3 ]، ص .[123 همه کشورهاي جهان اعم از توسعه یافته یا در حال توسعه دانشگرانی دارند که در نهادهاي علمی به سبک نوین شاغلاند، اما کمتر دیده شده است که اجتماع علمی در این کشورها به وجود آمده باشد .
[4] دانشگران در دنیاي نوین علم اعتبار خود را از اجتماع علمی میگیرند؛ صحت و اعتبار نظریهها، مدلها، و دادههاي علمی را اجتماع علمی تعیین میکند؛ استقلال علم از سیاست و دیگر معرفتهاي انسانی را اجتماع علمی ضمانت میکند؛ آزادي تفکر و رأي را اجتماع علمی ضمانت میکند؛ ایدهها و تخیلات هنگامی ارزش علمی پیدا میکنند که اجتماع علمی آنها را منتشر کند، در غیر این صورت حداکثر در حد افسانههاي تخیلی میمانند؛ اجتماع علمی بومی نیست، و تخصیص بومی به اجتماع علمی آن را از حیطه علم خارج میکند؛ اجتماع بومی، اگر ارتباط خود را با اجتماع علمی جهانی قطع کند، در انحصار ایدئولوژي یا سیاست قرار میگیرد و منحط میشود، یا اصلاً رشد نمیکند؛ اجتماع علمی اجازه دخالت به امور خود را به کسی یا نهادي در خارج از خود نمیدهد، مگر در مورد اعتبارات مالی لازم، که بدیهی است در این مورد به جامعه و دولتها وابسته است.
موضوع علم میتواند طبیعت بیجان باشد، جان داران باشد، یا اجتماع انسانی باشد. در تمام این موارد بشر به روشهایی که عمدتاً در سیصد سال گذشته ابداع کرده است به طرح سؤال و دادن پاسخ میپردازد و در خلال فرآیندي پیچیده که علم نامیده میشود، دانش تولید میکند، و به معرفت بشري میافزاید ]براي تفکیک مفاهیم مختلف علم و دانش در ایران ر. ك. مرجع 3، درآمد.[ به این ترتیب، به منظور روشن شدن مفاهیم هنگامی که از علم صحبت میکنم منظورم آن فرآیند پیچیدهاي است که اجتماع علمی حافظ منافع آن است، و دینامیک خاصی دارد. واژه دانش را براي مجموعه دانستههاي بشري به کار میبریم که محصول علم است. یا به هر طریقی به دست آمده و در اختیار علم است.
