بخشی از مقاله
چکیده
سازه های آبی دزفول مجموعه ای است متشکل از پل، بندها، آسیاب ها و قنات ها و از آثار ارزشمند این شهر که جزء نمونه های غنی میراث تاریخ معماری کشورمان محسوب می گردد. تلاش پژوهش حاضر شناخت ساختار کالبدی سازه های آبی دزفول می باشد .
به منظور دستیابی به هدف پژوهش، به مطالعه و بررسی درمورد نحوه پیدایش سازه های آبی و ارتباط آن با پیشینه تاریخی شهر دزفول و شکل گیری سازه های آبی آن و بررسی ریخت شناسی کالبدی آنها پرداخته ایم. روش تحقیق به صورت توصیفی- تحلیلی بر اساس مطالعه کتابخانه ای، بازخوانی اسناد تاریخی و مطالعه میدانی می باشد. نتایج حاصل از تحقیق بیانگر نحوه عملکرد و ساختار کالبدی سازه های آبی دزفول می باشد. ضرورت انجام این پژوهش، ایجاد مطالعات مدون به منظور شناخت بیشتر این آثار کهن، به عنوان جزء مهمی از پیشینه تمدن کشورمان، می باشد.
-1 مقدمه
شکل گیری اکثر تمدن های بشری در کنار رودخانه به منظور تأمین آب آشامیدنی، مصارف کشاورزی، صید آبزیان، تأمین انرژی،گاهاً عامل دفاعی - دزفول - و به بهره مندی از پتانسیل های گسترده رودخانه ها در بهبود شرایط محیط زیستی، اقلیمی، سیما و منظر شهر و... بوده که نشانگر نقش مهم این منبع حیاتی و طبیعی در پیدایش آنها است.
از دیرباز مردمان ایران زمین از ارزش آب به عنوان ماده ای زندگی بخش و ارزشمند آگاهی داشته اند. وضعیت جغرافیایی فلات ایران و کمیابی این مایع گرانبها، ارزش این ماده را نزد ایرانیان صد چندان نموده و آن را در جایگاه والایی قرار داده است. سنگ نوشته ها و الوح های باز مانده از ایران باستان، بیانگر این است که ایرانیان در احداث سد بر روی رودخانه ها و استفاده از قنات در جهان پیشتاز بوده اند
نگاهی گذرا به معماری بومی مناطق مختلف ایران، حکایت از شناخت ویژگی های زیست محیطی پهنه های متنوع ایران و چاره اندیشی هوشمندانه نیاکان ما برای استفاده هر چه بیشتر از مواهب طبیعی و مقابله با مشکلات اقلیمی-محیطی آن ها دارد
خوزستان یکی از دشت های ایران است که حیات آن در تمام ادوار وابسته به آب بوده است. در واقع دشت خوزستان که بخشی از تمدن بین النهرین در آن شکل می گیرد از آغاز به علت وجود رود های پرآبی همچون کرخه، کارون و دز، مکان مناسبی را برای سکونت فراهم می نموده است. همچنین گرمای طاقت فرسای هوا و کمبود منابع آب غیررودخانه ای و اقلیم ویژه این دشت، سبب گردیده تا درطول تاریخ شاهد شکل گیری شهرها و روستاها در کنار رودخانه های جاری و طراحی و ساخت سازه هایی متناسب جهت بهره مندی از آب برای مصارف گوناگون آن باشیم شمال خوزستان با تاریخی کهن نه تنها بعنوان یکی از کهن ترین سکونتگاه های اقوام ایرانی بلکه از نظر تاریخ معماری و مهندسی آب و وجود سازه های آبی بی نظیر در شهرهای دزفول و شوشتر، حائز اهمیت مطالعاتی می باشد.
دزفول، شهری است که با معماری و شهرسازی هویتمند خود از شاخصه های تاریخ معماری استان خوزستان محسوب گردیده و معماری بومی آنکاملاً منطبق با شرایط اقلیمی و محیطی منطقه می باشد. علاوه بر این، یکی از ویژگی های بارز معماری این شهر و تمایز ویژه آن با معماری بومی دیگر مناطق ایران، وجود سازه های آبی است، که شاهکار تاریخ معماری ایران در زمینه معماری و مهندسی آب می باشد. بر این اساس، با توجه به قدمت تاریخی منطقه و وجود این آثار ارزشمند، ضرورت شناخت کالبدی آنها به منظور مدون نمودن اطلاعات درباره این آثار کهن و معرفی مناسب آنها جهت تسهیل در ثبت جهانی این آثار که جزء پیشینه تمدن بشر می باشند، امری ضروری به نظر می رسد و هدف پژوهش حاضر، شناخت ساختارکالبدی سازه های آبی دزفول به منظور ادای دین کوچکی در قبال این میراث گرانبهای پیشینیانمان می باشد.
-2 معرفی پیشینه تاریخی دزفول
دزفول از شهرهای استان خوزستان در جنوب غربی ایران با اقلیمی گرم و مرطوب و پیشینه تاریخی مربوط به دوره ساسانی، درکنار رودخانه دز واقع شده است. است. این شهر از شمال به شهرستان های اندیمشک و الیگودرز، از شرق به شهرستان های مسجد سلیمان و شوشتر و از جنوب و غرب به شهرستان شوش محدود می باشد. نام قبلی این شهر اندالمشک یا اندامشک یا اندامش بوده و وجه تسمیه شهر اندیمشک در10 کیلومتری شمال دزفول نیز همین است - نام این شهر درگذشته صالح آباد بود - .
پل مستحکمی که به دستور شاپور اول ساسانی بنا شد، موجب رواج نام جدید دزفول برای شهر باستانی اندامشک گردید.[4] دزفول معرب دژپل است. پل دزفول در میانه راه جندی شاپور و شوش قرار داشته و پادشاهان، دژی در کنار رودخانه نزدیک به آن ساخته بودند تا از آن در برابر تهاجم و تصرف راهزنان محافظت نمایند. بنابراین پل و دژ - قلعه - که اکنون در قسمتی از آن محله قلعه دزفول واقع شده است بیانگر صحت این مدعا میباشند
همچنین ابن بطوطه در سال 725 هجری قمری یکی ار دروازه های شوشتر را - دسبول - نامیده است.[6] گرچه عوامل نظامی و دفاعی از قبیل: ایجاد قلعه ای نظامی به منظور محافظت از پل قدیمی، وجود مکانی مرتفع در کنار رودخانه و نزدیک به پل که امکان اشراف بر زمین های اطراف و غلبه بر دشمن در هنگام جنگ را دارا بوده، از جمله مهم ترین دلایل انتخاب مکان استقرار هسته اولیه شهر دزفول بوده است اما نحوه شکل گیری، استقرار و گسترش آن از عوامل طبیعی و محیطی منطقه تبعیت داشته است. به گونه ای که وجود رودخانه و امکان دسترسی آسان به آن و استقرار زمین های زراعی اطراف با خاک مرغوب برای کشاورزی، امکان رشد شهر و تداوم بقای آن را در زمان های بعدی فراهم می آورده، از دیگر مسائل مؤثر در پویایی و استمرار حیات آن بوده است.
همچنین شیب طبیعی کنار رودخانه و امکان هدایت آب های سطحی در بافت به سوی آن، به عنوان یک کانال طبیعی در نحوه شکل گیری بافت قدیم شهر دزفول نقش مهمی داشته است. مسأله مهم دیگر جنس زمین است که در شکل گیری فضاهای معماری شهر و تمایز آن با دیگر شهرهای ایران مؤثر می باشد. زمینی که بافت قدیمی شهر بر پهنه آن استقرار یافته است دارای بستر سخت کنگلومرا می باشد که این ویژگی، امکان حفر کانال های هدایت آب و ایجاد شوادان ها و شبستان هایی در دل زمین برای پایداری شرایط زیست و ساخت سازه های آبی را فراهم آورده است.
-3 نحوه پیدایش سازه های آبی
بر اساس متون تاریخی، با توجه به محدودیت دسترسی به منابع آبی در نواحی دوردست رودخانه ها، پیشینیان با بهره گیری از شرایط مساعد طبیعی و استفاده از فنون آن زمان، از بالا دست رودخانه ها آبراهه هایی به سمت اراضی اطراف احداث نموده بودند که پس از آبیاری اراضی، آب این انشعاباتمجدداً به رودخانه سرازیر می گشت. در اثر این راهکار، ضمن دسترسی اراضی دور دست به آب آشامیدنی، اراضی قابل کشت آنها نیز آبیاری می گردید.
به منظور رساندن آب به اراضی دور دست می باید سطح آب را افزایش داده تا آب بتواند بر روی اراضی دشت جاری گردد. بنابراین با احداث سد های کوچکی که به بند معروف است، ضمن بالا آوردن سطح آب و امکان آبیاری اراضی کشاورزی، آب جاری شده در آبراهه ها و رودخانه ها برای مواقع کم آبی، ذخیره می شد. بر این اساس و با توجه به موقعیت ویژه استقرار دزفول در دشت خوزستان و وجود رودخانه های پرآب در این دشت، شرایط محیطی- اقلیمی منطقه و کمبود منابع آب غیررودخانه ای همچنین اهمیت نقش آب در شکل گیری شهر، معیشت و اقتصاد مردم منطقه، گواه شکل گیری اولین نطفه های سازه های آبی در شهر تاریخی دزفول می باشد.
-4 معرفی سازه های آبی دزفول
سازه های آبی دزفول مجموعه ای است متشکل از پل، بندها، آسیاب ها و قنات ها که یکی از آثار ارزشمند این شهر می باشد که جزء میراث تاریخ معماری کشورمان محسوب می گردد. این مجموعه درارتباط با جریان دائمی رود دز و همزمان با شکل گیری هسته شهر در زمان ساسانیان در بستر رودخانه ساخته شده و در دوره های بعدی توسعه شهر با توجه به نیاز ساکنین، توسعه یافته است.[7] در ذیل به معرفی آنها می پردازیم.
