بخشی از مقاله
بررسی ساختار خانه های سنتی ایران (نمونه موردی خانه سوزنگر دزفول)
چکیده
در دهه های اخیر، بافت مرکزی شهرها به خصوص آنهایی که دارای قدمتی می باشند، دچـار تغییـرات فیزیکی زیادی شده است که گاه منجر به دگرگونی ویا حتی از بین رفتن بافت قدیم شهر بـوده اسـت. گذر زمان، ورود تکنولوژی در عرصه های مختلف زندگی، تغییرات نظام اجتماعی و تحـولات فرهنگـی، دگرگونی هایی را در کالبد شهر ها بوجود آورده است که در این میان لزوم ثبت و ضبط الگوهای معماری پیشین مسجل است. در این راستا، براساس اطلاعات و اسـناد تـاریخی، بـه مطالعـه خانـه ی تـاریخی سوزنگر دزفول اقدام خواهیم کرد.
در این تحقیق ابتدا به توصیفی از معماری دزفول و عرصه بندی در بافت مسکونی شهر تاریخی دزفـول پرداخته و سپس به نحوه سازماندهی فضایی خانه سوزنگر و در نهایت به شرح ساختار این خانه سـنتی پرداخته می شود.
واژههای کلیدی: معماری دزفول، خانه های سنتی، ساختار خانه ها، خانه تاریخی سوزنگر، بافت تاریخی، دزفول
مقدمه
بشر از روزهای نخستین زندگی در کره زمین نیاز به سرپناه برای حفاظت از خویش داشته است. در ابتدا بدون تفکر معمارانه به این مهم پرداخته و پس از آنکه زندگی خود را در خارج از غارها شروع کرد مجبور بود که برای خود سرپناهی بسازد و به دلیل تنوع آب و هوایی و برداشت های ذهنی هر قوم و ملت شکل و فرم خانه ها بسیار متغییر و گوناگون شد.
در کشور عزیزمان ایران وجود اقلیم آب و هوایی گوناگون و دوره های تاریخی با فرهنگی غنی و مردمانی با ذوق باعث گردید که شاهد سبک های معماری مختلفی باشیم که بتدریج اصولی به عنوان اصول معماری در خانه سازی باب شد که توجه به این اصول همواره موجب ایجاد مسکن مطلوب شده است. این مساله درشهر تاریخی دزفول نیز صادق است. بطوری که در دزفول نیز، که برخی از مورخان منجمله والترهینس((81: 1376 تاریخ شکل گیری آن را به حدود 5000 سال پیش عنوان کرده اند تا دهه 1340 شمسی این اصول در خانه ها پا برجا بوده اند. و به راحتی این اصول را می توان در طراحی خانه ها مشاهده کرد اما ورود آثار مدرنیسم و ساخت و ساز تحت لوای آن از دهه 40 شمسی به این شهر تاریخی، موجب تزلزل در اصول طراحی خانه ها شد و این امر به مرور زمان به چالشی بزرگ تبدیل شد بطوری که ساخت و ساز های امروزی بدون تاثیر از هویت موجود، کالبدهایی را شکل داده که تفاوتی نمی کند در تهران قرار دارد یا در اصفهان، یزد یا آبادان. این مسئله در ساخت و سازهای جدید دزفول به وضوح دیده می شود. پس از جنگ و صدمات وارد شده به این شهر موقعیت های ساخت و سازهای بسیاری فراهم گردید که متاسفانه بسیاری از آنها به صورت شتاب زده با الگوبرداری ناشیانه از مکعب های ساختمانی همشکل به اصطلاح مدرن صورت پذیرفت. تمامی این فرآیند طی شده ضرورت پرداختن به بازشناسی عوامل هویت بخش معماری سنتی از جمله شهر دزفول را مورد تاکید قرار می دهد. از آنجایی که واحد های مسکونی در هر شهری تبیین کننده بخش اعظم هویتی آن شهر به حساب می آید و بیشترین سطح اشغال را داراست، بنابراین بررسی این عوامل در واحد های مسکونی دزفول مورد نیاز است. از سوی دیگر با توجه به اقلیم خاص دزفول، برخود درست و اصولی در ساخت و سازهای برای رسیدن به محیط های همساز با اقلیم بسیار اهمیت دارد(اصلاح چی، .(4:1391
موقعیت مکانی و پیشینه ی مطالعاتی دزفول
شهر دزفول مرکز شهرستان به همین نام جزء استان خوزستان در جنوب غربی ایران واقع شده و در' 32 و25 ° عرض شمالی و 48"و 28' طول شرقی از نصف النهار گرینویچ واقع است"(امام، .(23 :1382 و از لحاظ موقعیت قرار گیری، دزفول در شمال شرقی خوزستان در 55 کیلو متری شمال غرب شوشتر و 25 کیلومتری شمال شرقی تپه های بزرگ بازمانده از شهر باستانی شوش قرار دارد.
در ساحل شرقی این شهر رود دز قراردارد و پل واقع بر این رود تقریبا 393 متر طول دارد که در حال حاظر 16 دهنه بر روی پی قدیمی ساخته شده و بر زیبایی شهر می افزاید.(دانشجو، (33 :1336 والتر هینس (81 :1376) به این نکته اشاره دارد که " شهر گمشده ی آوان که مربوط به دوران عیلامیان است در جایی که امروز دزفول قرار دارد بوده است" و مقدسی در نیمه اول سده چهارم از توابع جندی شاپور نام دز را ذکر کرده است(مقدسی، 1906م: 405و.(51
درجه حرارت جلگه خوزستان که دارای آب و هوایی مخصوص به خود بوده و ترکیبی از هوای سواحل و مرکز است، تغییر درجه حرارت بین 40 تا 50 درجه سانتی گراد دارد که سواحل جنوبی ایران و خوزستان از لحاظ درجه حرارت متوسط سالانه جزء گرمترین نواحی کشور است(امام، .(1382
-1 معماری دزفول :
ایرانیان از دیر باز پیوندی خاص با آب و خاک داشته اند و این پدیده مهم طبیعت را ارج می نهادند و در آینن ایرانیان آلوده ساختن و هدر دادن این دو عامل ناپسند بوده است(کیانی، .(1376
در بررسی ترکیب معماری و بافت شهر ها و روستاهای گرم و خشک به این مورد مهم پی می بریم که عامل آب و هوا همواره بصورت مشکلی حاد برای مردم این نواحی مطرح بوده است. مشکلات عمده ای که مردم این نواحی گرم و خشک را به چاره جویی واداشته، آفتاب سوزان، گرمای زیاد و درجه حرارت بالا بوده که برای این منظور و کاهش گرما از رنگ روشن کاهگل به عنوان باز تابنده نور خورشید و استفاده از دیوار ها و بامهای ضخیم، با پوشش کاهگل جهت جلوگیری از نفوذ گرمای تابش و به تبع آن حرارت زیاد بوده است. وجود کوچه های باریک و زیاد در بافت سنتی این شهر نیز حکایت دیگریست از بهره گیری از سایه به جهت کاهش حرارت و در نتیجه بوجود آمدن بافت شهری پر تراکم است(اصلاح چی، .(5:1391
راه بهره جستن از آجر به عنوان اصلی ترین مصالح در بناهای عمده نواحی ایران گویای این نکته است که ضریب انقباض و انبساط آجر در برابر گرما و سرما به گونه ای است که از لحاظ شکاف و ترک در بنا جلو گیری می کند و آجردر قیاس با دیگر مصالح از قدرت ذخیره انرژی حرارتی بالایی برخوردار است و بکار گیری خشت در ایجاد بدنه دمای سطحی بناهای نواحی گرم و خشک دلیل تامین هوای مطبوع در داخل بنا هنگام گرمای شدید است (کیانی، .(1376
ژان دیولافوآ جهانگرد باستان شناس عقیده دارد که از آجر های خرابه های شهر شوش در شهر های دزفول و شوشتر استفاده شده و قدیمی ترین اندازه آجر مربوط به پل باستانی این شهر است(نعیما، .(28 :1375
غلامرضا نعیما (1375)در کتاب دزفول شهر آجر به این نکته اشاره دارد که" سرزمین دزفول وارث هزاران سال استفاده از آجر ساده و لعابدار است".
در سال 1850 و 1852 میلادی باستان شناس مشهور و.ک. لقتوس که ازشهر تاریخی شوش دیدار نموده بود اشاره به وضع قابل قبول خانه های دزفول نموده است(امام، .(37 :1382
-2 واحد های ساختمانی در دزفول
شهر تاریخی دزفول روی تپهای طبیعی ساخته شده است. و دور تا دور این تپه را رودخانهای که میتواند به طور فصلی سیلآسا باشد در بر گرفته است. به این ترتیب دزفولیها خانههای خود را در مجاورت هم و به صورت در هم تنیده ساختهاند. معماری دزفول ساختارشکنانه است. بافت فشرده و در هم تنیده آن باعث شده تا معماران از گذشته در قید و بند ابعاد نباشند. حتی در بافت تاریخی خانههایی وجود دارد که بخشی از آن در خانه همسایه است. معماری دزفول در عین حفظ ارزشهای ساختارگرایانه خود به معماری بی قید و بند هم مشهور است. این تفکر ساختارشکنانه باعث شده تا این بافت در هم تنیده زیباتر از دیگر بافتها به نظر برسد.
از جلو های زیبای معماری دزفول، چگونگی حرکت انسان وگردش چشم بیننده از یک جا به جای دیگر و منتهی شدن سکون به حرکت و حرکت به سکون است. این گردش عامل زمان را پیش می آورد و تجربه هایی را که گذرا از یک مکان به مکان دیگر به شخص می آموزد، عنوان میکند. مانندگذر از داخل به خارج یا از تاریکی به روشنایی یا از سرو صدا به خلوت یا از سطح زمین به پشت بام یا زیرزمین. در تمام این حرکت ها چرخش نقش اصلی را دارد(صارمی،.(74 :1376
در معماری دزفول بارها به این مطلب برمیخوریم که با ترکیب اجزاء معماری در یک خانه، خاطره ای اجتماعی و عمومی از معماری پدید آمده است. نقشها، شکل تاقها، ترکیبها و تناسبهای این عناصرکل موزون و واحدی را پدیدآورده است که به رغم تنوع بسیار سخن از یک چیز دارد ومردم شهر در گذشته به خوبی از راز و رمز این کلام آگاه بودند وآن را درک می کردند(صارمی،.(82 :1376
شکل 1؛ بررسی فضا های واحد مسکونی ماخذ : (دزفول - شوشتر، × (1353
-2-1 تعیین تعداد و نوع فضا های واحد مسکونی
در معماری سنتی دزفول، فضاهای واحد مسکونی در کنار هم چیده می شوند و بر ترتیب قرارگیری آنها نظام خاصی حاکم است که ناشی از سنن زیست، نحوه معیشت وتولید، سازگار ساختن فضای مسکونی با اقلیم و موقعیت و ابعاد زمین است. از این رو در این نظام، اصل بر وجود حیاطی در مرکز خانه وچیده شدن فضا ها به دور آن است. با حرکت از این اصل، بسته به ابعاد زمین وموقعیت اقتصادی صاحبخانه، فضاهای واحد مسکونی یا ابعاد و تناسبی مناسب، در اطراف این حیاط شکل میگیرند. گرچه گرایش در جهت تطابق با مناسبترین جهت های اقلیمی است، اما اگر موقعیت و ابعاد زمین چنین امکانی را میسر نسازد، فضاها در جهت های دیگر نیز قرار می گیرند. دراین حالت، مساله سازگارساختن محیط و فضای مسکونی با جهت نامناسب اقلیمی با استفاده از تمهیدات معماری مطرح می شود(حبیبی،.(17 :1371
فضاهای واحد مسکونی در مسکن دزفول را میتوان در چهار گروه دسته بندی کرد(شکل :(1
الف- فضاهای زیستی ب- فضاهای واسطه ای ج- فضاهای خدماتی د- فضاهای باز
الف- فضاهای زیستی: در گروه اول فضا هایی قرار میگیرند که در شیوه زندگی سنتی عملکردی چند گانه را پذیرا می شدند. نشینمن،پذیرایی، خواب، غذاخوری، بسته به موقعیت قرار گیری فضا در واحد مسکونی وتناسبات و ابعاد آن، این فضاها در موقع خاصی از شبانه روز یا ماه یا فصل مورد استفاده بودند. در این گروه فضاهای زیر قرار می گیرند: اتاق، غرفه، تالار، شبستان، شوادون. (حبیبی،.(39-37 :1371
ب- فضاهای واسطه ای: در گروه دوم فضاهایی قرار میگیرند
که یا کاملا ارتباطی هستند و یا علاوه بر ارتباطی بودن، گاهی فضای زیستی هم می گردند ویا عملکرد یا عملکردهای دیگری
نیز علاوه بر خصلت ارتباطی می یابند. دهلیز، غلام گردش از نوع اول، ایوان، سکو یا خرند وگوشواره از نوع دوم و هشتی از نوع سوم این گروه فضاها هستند(همان).
ج- فضاهای خدماتی: در گروه سوم فضاهایی قرار میگیرند که عملکرد خدماتی دارند. خواه خدماتی بهداشتی یا نگهداری وسایل آشپزی وغیره. آشپزخانه، مستراح، دزدانه، پستو، انبار، طویله در این گروه فضاها قرار میگیرند(همان).
د- فضاهای باز: گروه چهارم فضاهایی هستند که باز بوده و در مسکن سنتی دزفول به واسطه سنن زیستی و نحوه قرار گیری فضاهای دیگر، عملکرد چندگانه دارند. این فضاها ارتباط دهنده فضاهای واحد مسکونی به هم بوده و درعین حال عملکرد زیستی وگاه خدماتی نیز دارند. حیاط، پیش بام و بام، از این گروه فضا ها هستند(همان).
-3 خانه سوزنگر :
خانه قدیمی سوزنگر یکی از بناهای ارزشمند بافت تاریخی شهر دزفول است که در محله قدیمی میاندره و در نزدیک بناهای تاریخی دیگر از جمله مسجد دروازه و خانه زرگر قرار دارد(شکل .(2
خانه سوزنگر در یک کوچه بن بست و اختصاصی قرار دارد که با پلکان پهن و منظم آجری به در کوچک و مزین به تزئینات خوون چینی (آجر کاری) منتهی میشود. این بنا در دو طبقه مجزا، زیرزمین و شوادون به سبک حیاط مرکزی و معماری درونگرا ساخته شده و از لحاظ سبک معماری بسیاری از عناصر مختص خانههای دزفول×شکلرادارا2؛ استموقعیت. قرار گیری خانه سوزنگر
محله میاندره در نزدیکی محله قلعه که قدیمیترین محله بافت دزفول به شمار میرود واقع شده است. با این حال با توجه به این که از این بنا به عنوان مسکونی استفاده میشده در طول دوره های مختلف بازسازی شده و قدمت اولیه آن به دوره قاجاریه میرسد. همچنین بر سر در ورودی بنا و در میان آجرکاری زیبای آن کتیبه آجری با تاریخ 1338 هجری قمری را مشاهده میکنیم که آخرین دوره ساخت خانه را نشان میدهد.
از ویژگی های این خانه می توان به گنبد کوچک هشتی با پاباریکها و شاپرکهای آجری زیبایی بر ستونهایی قطور استوار اشاره کرد. همچنین کف هشتی با قلوه چین منظم و ظریف و کف حیاط با آجرهای منقوش فرش گردیده است. در هشتی ورودی همچنین پلکانی برای دسترسی به طبقه اول خانه قرار دارد که نشان می دهد طبقه اول به عنوان بخش پذیرایی بنا مورد استفاده
قرار میگرفته است. دورتادور حیاط را ایوانهای نسبتا کوچک احاطه کردهاند. همچنین در گوشه آن حوض کوچک و زیبا و نیز پلکان دسترسی به طبقه اول علاوه بر پلکان ورودی خانه قرار گرفته است.
