بخشی از مقاله
چکیده
در عصر حاضر در فرآیند طراحی شهری به واسطه مقیاس بزرگ و پیچیدگی ساختاری شهرها در نظرگرفتن همزمان تمامی عوامل موثر بر طراحی، تاثیر متقابل این عوامل بر یکدیگر و پیش بینی تاثیر تصمیمات اتخاذ شده بر ساختار و وقایع شهر، امری بسیار دشوار و تا حدی غیرممکن است. از سوی دیگر درک روابط میان بافت کالبدی شهر و رفتار مردم در این فضاها در ارتقا کیفی محیط زیست آنها و تعامل مثبت افراد با فضا موثر می باشد. به منظور درک و توضیح این موارد تلاش های بسیاری با استفاده از علوم مختلف صورت گرفت، با این وجود هیچکدام از آنها پاسخ جامعی در اختیار قرار نمی داد.
در این بین روش چیدمان فضا که از دهه 1980 میلادی وارد مباحث شهرسازی و معماری شده است، از طریق مدلسازی کامپیوتری شرایط موجود و طرح های پیشنهادی را مورد تحلیل قرار می دهد. این روش پیکربندی فضایی را بررسی و نتایج آن را به صورت داده های گرافیکی و ریاضی ارائه می کند. تحلیل این داده ها به درک روابط میان چیدمان فضاها و رفتار افراد در این فضاها کمک می کند.
در این مقاله پس از معرفی مختصر این روش، به تحلیل ساختار فضای شهر دزفول در چهار دوره گسترش آن پرداخته و سپس نتایج حاصل از تحلیل ساختار شهر در این دوره ها را با یکدیگر مقایسه می کنیم. پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی و بهره گیری از اسناد، کتاب ها، مدارک، نقشه ها و گزارش های موجود صورت گرفته است. نتایج به دست آمده نشان دهنده گسسته شدن انسجام ساختاری شهر، برهم خوردن تعادل فضایی آن و کاهش اهمیت عملکردی بخش تاریخی شهر دزفول در نتیجه گسترش های شهری صورت گرفته، می باشد.
-1 مقدمه
ساختار شهر، بخش اصلی و شامل اجزای شاخص و تغییر ناپذیر شکل شهر است که کلیات آن را نشان داده و استخوان بندی آن را مشخص می کند .
منظور از ساختار فضایی شهر، الگوهای کاربری اراضی، فرم، شکل و طرح حوزه های شهری و نحوه توزیع فعالیت ها، عناصر و اجزای ترکیب دهنده شهر می باشد .
ساختار شهر های کهن، استعداد و قدرت حیات و زندگی را دارد و پدیده ای ماندگار است. ساکنان یک شهر به این فضاهای ماندگار نیاز دارند تا به آنها تعلق داشته باشند و معنای سکونتشان را از گذشته ای دیرین تا به امروز درک نمایند
این پدیده ماندگار در مقطعی از حیات طولانی مدت خود بر اثر تحولات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی انقلاب صنعتی، با تغییر شکل و شالوده مواجه شده است
شهر های تاریخی در ایران، در حقیقت، مجموعه های همبسته و همگنی بوده اند که توسعه کالبدی و فضایی آنها متاثر از روابط تولیدی و مناسبات اقتصادی محدودشان بوده است. در دوران قبل به علت سرعت کم تغییر این مناسبات، توازن شهر و تعادل آن تا حدود زیادی حفظ می شد. شهر های تاریخی از یک طرف به دلیل داشتن ارزش های کالبدی و فضایی و از طرف دیگر به دلیل داشتن همبستگی و همگنی خاص خود، باید در برابر عدم تعادل و تاثیرات ناشی از آن حفاظت و صیانت شوند و در مقابل تغییرات تند و ناگهانی مراقبت شوند
فضای معماری و فضای شهر ایرانی در گذشته های دور، جوهر هنر ایران در دوره اسلامی است. این فضا دقیقا تجلی کالبدی فرهنگ سنتی بوده و با تداومی چند هزارساله، تا اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی ادامه یافته است. فضای معماری و فضای شهری در گذشته جزئی روشن از نظام فضایی کل شهر بوده و با فعالیت ها، راهها و عناصر شهری پیوندی مستحکم داشته است
گسترش فضایی بی رویه و بدون برنامه شهرهای بزرگ و متوسط کشور در چند دهه گذشته، باعث شکل گیری بافت های جدید شهری در مجاورت شهرها و جابجایی ساکنان و کاربریهای شهری به نواحی جدید گردیده است. در نتیجه این جابجایی، به تدریج بافت های قدیمی شهرها کارکرد و حیات اجتماعی- اقتصادی خود را از دست داده اند و این بافت ها با از دست دادن حیات شهری خود، به سمت رکود و فرسودگی گرایش پیدا کرده اند
در دوره معاصر روش های مختلفی برای تحلیل فضاهای شهری به کار گرفته شده است. یکی از روش ها که چند دهه ای است مورد توجه معماران و طراحان شهری قرار گرفته روش چیدمان فضا - space syntax - می باشد. این تئوری نظریه ای است که نگاهی نو به فضا و مکان در شهر دارد [8] و توسط هیلیر و هانسون در سال 1984 میلادی در لندن پایه ریزی شد که اساس آن بر تحقیق در نحوه ارتباط بین فرم های اجتماعی و فضایی میباشد
پژوهش حاضر که برگرفته از رساله کارشناسی ارشد نگارنده می باشد تاثیر توسعه کالبدی صورت گرفته بر ساختار فضایی شهر دزفول را که یکی از شهرهای تاریخی ایران بوده و همانند بسیاری از شهر های تاریخی دیگر در اثر تحولات شهرسازی دستخوش دگرگونی های شدید شده است با استفاده از روش چیدمان فضا مورد بررسی و تحلیل قرار می دهد و سعی در پاسخگویی به این سئوالات که گسترش های صورت گرفته در شهر دزفول چه تاثیری بر ساختار شهر داشته است ؟ و اینکه پیامد حاصل از این گسترش ها بر بافت تاریخی شهر دزفول به چه صورت بوده است؟
در راستای پاسخ به این سئوالات ابتدا گسترش شهر دزفول در چهار دوره مورد بررسی قرار گرفته و پس از آن به تحلیل فضایی نقشه های هم پیوندی فراگیر شهر در این دوره ها پرداخته شده است.
-2 روش تحقیق
پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی صورت گرفته است .علاوه بر این جمع آوری داده ها با استفاده از مطالعات کتابخانه ای و اسنادی، و نیز استفاده از مدارک و گزارش ها صورت پذیرفته است .برای شناخت محدوده مورد پژوهش از مطالعات صورت گرفته توسط مشاور، کتاب ها، نقشه ها و مدارک موجود استفاده شد .در ادامه پس از معرفی روش چیدمان فضا و نمونه موردی - شهر دزفول - و بررسی دوره های گسترش این شهر، به تحلیل نقشه های ارزش هم پیوندی این دوره ها که با استفاده از نرم افزار چیدمان فضا تهیه شده اند پرداخته ایم.
-3 پیشینه پژوهش
دکتر مصطفی عباس زادگان در مقاله ای با عنوان روش چیدمان فضا در فرآیند طراحی شهری با نگاهی به شهر یزد، پس از معرفی روش چیدمان فضا و برخی مفاهیم پایه ای این روش، سه مرحله گسترش کالبدی شهر تاریخی یزد را با استفاده از روش چیدمان فضا مورد تحلیل و بررسی قرار داده و نشان داد که چگونه گسترش شهر ویژگی های فضایی آن را به لحاظ چیدمان فضا تغییر داده و به تبع آن نقش عملکردی فضاهای شهر را نیز دگرگون کرده است
دکتر امید ریسمانچیان در مقاله ای با عنوان شناخت کاربردی روش چیدمان فضا در درک پیکره بندی فضایی شهرها، پس از معرفی اجمالی روش چیدمان فضا و تئوری حمایت کننده آن، نقشه خطی میزان هم پیوندی شهر تهران را به صورت مختصر مورد تحلیل قرار می دهد. در نهایت بر اهمیت استفاده از این روش در مطالعات شهری و لزوم انجام مطالعات عمیق تر در مورد این روش و استفاده همه جانبه از آن در شناخت خصوصیات شهرهای مختلف تاکید می کند
در جایی دیگر دکتر امید ریسمانچیان در مقاله ای تحت عنوان بررسی جدا افتادگی فضایی بافت های فرسوده در ساختار شهر تهران به روش چیدمان فضا، از طریق مقایسه ابتدایی بین نتایج حاصل از تحلیل چیدمان فضا شهر تهران و مدارک موجود تاریخی، کارایی و پتانسیل بالا و قابلیت اطمینان این روش را نشان میدهد. و پس از آن جدا افتادگی بافت های فرسوده شهر تهران را مورد تحلیل قرار میدهد و در نهایت میان خصوصیات بافت های فرسوده مهاجرنشین و بافت های فرسوده تاریخی شهر تهران تمایز قایل شده و بیان می کند که سیاست های اتخاذ شده در مورد این بافت ها مشکلات فضایی، اجتماعی و اقتصادی این بافت ها را بیشتر کرده و موجبات کوچ داخلی و پیدایش بافت های فرسوده جدید را در شهر فراهم می آورد
-4 معرفی روش چیدمان فضا
به طور خلاصه چیدمان فضا عبارت است از یک مجموعه تکنیک های رایانه ای برای مدلسازی ساختمان ها و شهرها به طوریکه مدل به وجود آمده از سیستمی شامل عناصر هندسی مرتبط به یکدیگر و تحلیل این سیستم برای درک چگونگی ارتباط عناصر سازنده آن تشکیل شده است .این عناصر در هنگامیکه موضوع تحقیق درباره حرکت باشد خطی هستند، و در مواقعی که موضوع تحقیق تعاملات ا جتماعی باشد فضاهای محدب هستند و در هنگامیکه موضوع مورد تحقیق الگوهای رفتاری پیچیده باشد محدودهای قابل روئیت می باشند .
نکته مهم این است که روش چیدمان فضا تنها یک ابزار مدلسازی ساده نیست بلکه روشی برای درک پیچیدگی های شهر، منطق ریخت شناسی و الگوی توسعه آن و درک الگوهای رفتاری موجود در آنها به شمار می آید. چیدمان فضا روشی است برای درک پیکره بندی فضا به نحوی که منطق عوامل اجتماعی به وجود آورنده آنها نیز قابل تشخیص باشد. دستاورد استفاده از این روش عبارت است از متغیرهای مختلفی که از تحلیل های گرافیکی بدست می آید و چندین نقشه که الگوی پخشایش این متغیرها را در سطح شهر و یا بنا نشان می دهد
