بخشی از مقاله
مرمت سبکی پل دزفول با استناد به تناسبات ساختار فیزیکی پل
چکیده
پل قدیم دزفول به عنوان اثری تاریخی - فرهنگی بر روی رودخانه دز قرار دارد و دوساحل شرقی و غربی رودخانه را به هم متصل می کند. در حال حاضر پل به عنوان یکی از عناصر شهری در کنار دیگر عناصر شهری دارای کاربری فعال و مؤثر است. پیکر استوار، کشیده و تنومند پل آن را تبدیل به عنصری شاخص شهر کرده است. جریان همیشه روان رودخانه دز نیز بر تشخص پل میافزاید. با همه اینها پل حکایت سالهای طولانی عمر را بر اندام خود دارد. صدمات وارد شده به پل در چندین دوره اساسی بودهاند. به استناد شواهد مکتوب و مصور پل دزفول در طول زندگی فعال خود دو دوره مرمتی را در دوران صفویه و پهلوی به خود دیده است. از آنجایی که فعالیتهای مرمتی در هر دو دوره متناسب با امکانات و نیازهای زمان خود بوده است، در نتیجه این فعالیتها اندام پل به گونه ای تغییر کرده است که اصالت شکلی با روایتهای نقل شده همخوانی نداشته بلکه چهرهای التقاطی از آن به نظر میآید. موقعیت شهری پل دزفول که در منطقه تاریخی و فرهنگی شهر قرار دارد بسیار تأثیر گذار بر بافت شهر تاریخی و بخش نوساز شهر و همچنین بر سواحل شرق و غربی مشرف به پل است به طوری که اصالتهای منسوب به پل قابل تسری به محیط پیرامون آن خواهد بود. چنین ساز و کاری برخاسته از پل ایجاب میکند که موضوع مرمت پل امری ضروری به نظر آید. با توجه به جمیع شرایط و نشانههای ظاهری پل انجام سه فعالیت مرمتی یعنی مرمت پیشگیرانه، مرمت حفاظتی و مرمت پاکسازی الزامی است. تحقیق بر مرمت پاکسازی تأکید بیشتری دارد زیرا نتایج حاصل، بر شالوده دو نوع مرمت پیش از آن قرار دارند. در جریان مرمت پاکسازی بخشهای ناهمگون و غیراصیل مربوط به پهلوی اول زدوده و به جای آنها به استناد شواهد و نشانههای موجود در منطقه،بازسازی متناسب با عصر ساسانیان و صفویه صورت میگیرد. پس از این مرحله مرمت پاکسازی بر باقی پیکر پل نیز انجام میشود. صورت ظاهر پل پس از عملیات مرمت سهگانه حاوی اصالتهای تاریخی، معماری، شهرسازی، فرهنگی، مذهبی، جامعهشناختی، نظامی، صنعتی و هنری خواهد بود. اصالتهایی که در بافت شهر تأثیر میگذارد و قابل گسترش به بخشهای نوساز شهر نیز خواهد بود. مرمت پل قدیم دزفول پاسخگوی نیاز شهر و تأمین کننده تشخص آتی شهر باستانی دزفول به عنوان شهری تاریخی - فرهنگی است.
کلید واژه ها:دز، پل قدیم دزفول، مرمت سبکی، مرمت پاکسازی، شاپور دوم ساسانی، شهر تاریخی.
.1 مقدمه
پل قدیم دزفول یکی از آثار تاریخی و فرهنگی شهر دزفول است که به استناد تاریخ مکتوب، درزمان پادشاهی شاپور دوم ساسانی 379-309) م) از سلسله پادشاهی ساسانیان 652-224)م) ساخته شده است. این پل دو سوی ساحل شرقی و غربی رودخانه دز را در شهر دزفول به هم متصل مینماید. این اثر به منظور عبور و مرور اهالی شهر دزفول از شهر به زمینهای کشاورزی سوی غربی رودخانه و همچنین دسترسی سرزمینهای شرقی به غربی ایران و بالعکس ساخته شده است. عمده کاربری آن یعنی سهولت در دسترسی شهروندان، کاروانیان و کوچنشینان و جابجایی امور نظامی دو سوی رودخانه تا به امروز همچنان اهمیت دارد. پل قدیم دزفول در حال حاضر به عنوان یکی از عناصر مهم شهری شهر دزفول به شمار میآید. موقعیت شهری پل در امتداد یکی از خیابانهای مهم شهر قرار دارد و دسترسی آسان محلههای پر جمعیت بخش مرکزی شهر را به محله های پر جمعیت جبهه غربی پل فراهم میسازد. ساختارپل سندی معتبر از رویدادهای جغرافیای تاریخی، نیروهای محلی و اطلاعات بنیادی از روش معماری ساخت پل و بیان کننده روشهای مهار آب و استفاده بهینه از فایدههای بالقوه آن است. تواناییهای بالفعل پل سرزندگی سرشاری را به روحیه امروزی شهر دزفول اضافه میکند. این موضوع ضرورت پیشگیری از انهدام، حفاظت از عوامل تخریبی و توجه به هویت تاریخی و اصالتهای معماری و شهرسازی آن را گوشزد مینماید. با توجه به وسعت هر یک فعالیتهای بقای پل قدیم دزفول، این تحقیق تلاش میکند تا با استناد به نشانههای تاریخی و فرهنگی و تبیین دلایل تاریخی و نیازهای فرهنگی امروز و همچنین دلایل معماری و شهرسازی، ضرورت بازگرداندن شکل و هیبت کلی پل قدیم دزفول را به عصر زایش خود خاطر نشان کند.در مرمت موسوم به "مرمت سبکی" با ذکر دلایل متقن مبنی بر ساختار عملکردی، تناسبات زیباشناختی و توانایی اقتصادی سعی میشود تا موضوع بازگرداندن پل قدیم دزفول به وضعیت اولیه خود در زمان ساسانیان توجیه و قابلیت اجرای آن منطقی به نظر برسد. تحلیل و ارایه راه حل در مرمت سبکی به استناد منابع مکتوب و مصور موجود راجع به پل و همچنین استنباطات تخصصی خواهد بود که همه آنها موجودیت پل را به عنوان عنصری تاریخی، فرهنگی، معماری و شهرسازی معرفی میکند که افزون بر همه آنها به عنوان عنصری تأثیر گذار بر بهرهوری اقتصادی منطقه حفاظت از آن با اهمیت جلوه نماید.
.2 روش تحقیق
مطالعات انجام شده در مورد پل قدیم دزفول وضعیت ظاهری پل را در دورههای مختلف به طریقی ناپیوسته تشریح میکند. این اطلاعات به توصیف سرگذشتی می پردازد که نگاه تیزبین پژوهشگر را به سمت دورههای مرمتی می کشاند؛ عملیات مرمتی که طبعاً بنا به ضرورتها و امکانات آن عصر بسیار منطقی و سودمند هم بودهاند.
ساختار روش این پژوهش عبارت از تحلیل استنادات به جای مانده و شرایط امروز و نیاز به تقویت عوامل بقای عناصر منحصر به فرد معماری و شهرسازی شهر تاریخی و فرهنگی دزفول است. استدلالهای مرمتی به استناد مصوبههای جهانی
در زمینه مرمت ابنیه تاریخی و فرهنگی جهان و همچنین استدلالهای منطقهای به خصوص کشور عزیزمان است که لزوم مرمت و حفاظت آثار ابنیه ای کشور ایران را گوشزد مینماید.
.3 هدف از مرمت سبکی پل قدیم دزفول
در این تحقیق تصمیم بر این است که در ضمن احیای پل و مناسب سازی آن برای زندگی امروز، موضوع مرمت سبکی نیز برای آن در نظر گرفته شود. هدف از حفاظت و مرمت ابنیه تاریخی هم به منظور احیای اثر هنری و هم شواهد تاریخی است. حفظ و مرمت ابنیه تاریخی نظمی است که از تمام علوم و فنونی که به مطالعه و حفاظت این مواریث فرهنگی و تاریخی می توانند کمک کنند مدد می گیرد. نگهداری یک بنای تاریخی حفاظت محیط اطراف آن را ایجاب می نماید. وقتی که یک محیط و بافت قدیمی و اصیل، موجود باشد سعی در حفظ این بافت خواهد شد. احداث هر گونه ساختمان در آن محیط و همچنین تخریب بناها و یا تغییر نحوه استفاده از آنها به طوری که در روابط حجم و رنگ این بناها تغییری دهد به طور کلی ممنوع است (قطعنامه ونیز، 31 می .(1964در پل دزفول به عنوان یک اثر باستانی دو جنبه حائز اهمیت است؛ اول: موضوعیت اثر از لحاظ مادی عناصر تشکیل دهنده جسم آن؛ دوم: موضوع تاریخی- هنری و آنچه مربوط به ارزش معنوعی آن اثر میشود.
.4 تحلیل تاریخی
پل دزفول در طول عمر خود همراه با فرایندهای طبیعی محیط، خود دچار تحولات گوناگون شده است. این تحولات گاه افزاینده و گاه کاهنده بوده اند. منظور از تحولات افزاینده الحاقاتی است که در دورههای مختلف و بنا به ضرورت به اندام پل اضافه شده است. تحولات کاهنده نیز عبارت از مجموعه تغییراتی است که باعث حذف بخشهایی از اندام پل شده است؛ مانند کاهشهایی که ناشی از اثرات فرشایشی طغیان رودخانه دز بوده است.
باید دانست که پل دزفول و یا به عبارتی دیگر پل شا پوری در طول دوران ساخت خود تحولاتی را از تولد، جوانی و در نهایت کهنسالی طی کرده است. این اثر در دوره جوانی و به خصوص در دوره کهنسالی خود تغییراتی را به خود دیده است. پل دزفول در دورههای مختلف زمانی به کرات مورد بازدید افراد کنجکاو و محققان قرار گرفته است. گزارشهای مکتوب و مصور باقی مانده از این بازدیدها اطلاعاتی را از وضعیت موجود پل دزفول در زمان خود به نمایش میگذارند. مقایسه کمی و کیفی این گزارشها حدود تغییرات افزاینده و کاهنده در پیکره پل دزفول در دورههای مختلف زمانی را به ما نشان میدهند. از دیدگاه مرمتی این تغییرات هر چند حائز اهمیت فراوان است ولی در مواردی می توانند باز دارنده نیز باشند. به طور مثال عواملی چون کارکرد، شخصیت شهری، فن آوری ساخت از جمله خصوصیات مهم و غیر قابل چشم پوشی پل هستند در حالیکه صِرف در نظر داشتن گذار تاریخی و اصرار در موزهای نگه داشتن پلاز جمله عوامل کم اهمیت در موضوع نگهداری آن است.
کارکرد و اندازه و ابعاد پل که خود از عوامل بنیادی پل محسوب می شود یکی از جنبههای مهم برای این تحقیق در نظر گرفته شده است. اندازه و ابعاد پل در درجه اول نشان دهنده کارکرد پل و در مرتبه دوم جوابگوی به میزان و نوع عبور و مرور در روی آن است. از دیدگاه مرمتی بررسی اندازه و ابعاد پل میتواند ما را در تصمیم گیری فرایند مرمت پل دزفول بسیار یاری رسان باشد.
عامل ابعادی پل میتواند به تصمیم ما را در مورد مرمت دورهای بسیار کمک کند به این ترتیب که پل ضمن اینکه به نیازهای شهری امروز پاسخ می هد با اعمال مرمت پیشگیرانه از تخریب بیشتر آن در آینده جلوگیری شود. اما در مرمت حفاظتی میتوان با وضع دستورالعملهایی از تغییرات افزایشی و کاهشی به صورتهای مختلف جلو گیری کرد. در مرمت سبکی تصمیم گرفته میشود که موجودیت فیزیکی پل به دورهای از عمر قبلی خود برگردانده شود. این دوره سبکی در حقیقت درخشانترین دوره شکوفایی پل محسوب میشود که در طی آن پیکره پل به ازاء تمام فاکتورهای ساختاری بیشترین تکامل را داشته است. در این مرحله اندازه و ابعاد گزارش شده توسط پژوهشگران گذشته میتواند بسیار کارگشا و قابل استناد باشد.
بنابراین در جریان فرآیند مرمت ابعادی پل توجه به گزارشهای مختلف پژوهشگران پیشین بویژه در گزارشهای مربوط به ابعاد پل ضروری و مهم است. این گزارشهای دوره های مختلف به ما کمک میکند که بتوانیم اندازه و ابعاد پل را در دورههای مختلف حدس منطقی بزنیم. به این صورت که در گزارشهای محققان پیشین اندازههای دورههای متأخر میتواند ما را در ایجاد تغییرات کاهشی کمک کند و نیز گزارشهای محققان دورههای کهن ما را در تصمیم گیریهای پیشین دورههای تاریخی پل کمک کند.
در مشروح تاریخی مکتوب چنین آمده است:
شیخ جمالالدین محمد ابراهیم در کتاب خود به نام مناهجالکفر و مباهجالجبر در حدود اوایل سده هشتم هجری قمری طول پل 563 گام (برابر با 180/16 متر) نگاشته است.
حمداالله مستوفی در نزههالقلوب در سال 740 هجری قمری طول پل را 520 گام 166/40) متر) و پهنای پل را 15 گام 4/80) متر) نگاشته است. پلی بر روی آب بسته شده بود که 42 چشمه داشت.
حاج عبدالغفار نجمالملک در سفرنامه خوزستان در سال 1299 هجری قمری طول پل را 360 ذرع ( 374/4 متر) عرض پل را 7 ذرع ( 7/28 متر) و ارتفاع آن را 12 ذرع 12/48) متر) نگاشته است. بیست عدد چشمه و دو دامنه به طول 30 ذرع 30/2) متر) دارد.
ایرج افشار سیستانی در نگاهی به خوزستان میگوید که طول پل 430 یارد ( 393/2 متر) است و 22 تاق به شکل و اندازه مختلف دارد. این پل به روزگار عضدالدوله دیلمی و صفویه و در عصر قاجاریه تعمیر و ترمیم گردیده است. اکنون پل دارای 14 دهانه بزرگ میباشد که آبروی رودخانه است و دربین هر دو دهانه بزرگ یک تاقنمای کوچک که بر سطح پایه جسیمی قرار گرفته و بوسیله پلکانی به سطح بستر رودخانه راه دارد، ساخته شده است. به این ترتیب 12 تاقنما در بین تاقهای اصلی پل وجود دارد.
شرفالدین علی یزدی در کتاب ظفرنامه جلد 1 می نویسد که پل دزفول 28 چشمه بزرگ و 27 چشمه کوچک داشته است.
حسنعلی خان افشار در سفرنامه خوزستان و لرستان رویدادهای شاه مرد 1264 هجری قمری می نویسد: پل دارای 4 چشمه است. طول دهانه هر چشمه 12 ذرع 12/07) متر) میباشد. در حال حاضر یکی از چشمههای آن خراب شده است.
جرج کرزن در مورد ابعاد پل دزفول می گوید: 430 یارد 393/2) متر) طول و 22 تاق به شکل و اندازه مختلف دارد.
نمای جنوبی پل قدیم دزفول (ساخت 1926م)، تاریخ عکسبرداری: 1305 شمسی. عکاس: بهاءالدین مجدزاده عاملی
نقشه پل قدیم دزفول (ساخت 1926م)، تاریخ برداشت و ترسیم1385 شمسی، دانشجویان گروه معماری و شهرسازی دانشگاه صنعتی جندی شاپور دزفول
نمای جنوبی پل قدیم دزفول (ساخت 1926م)، تاریخ عکسبرداری: 1389 شمسی
.5 مشخصات ابعادی پل دزفول
ابعاد ظاهری پل دزفول که در سال 1385 توسط دانشجویان گروه معماری و شهرسازی دانشگاه صنعتی جندی شاپور برداشت شده است به شرح ذیل است:
طول محور طولی 3830 سانتیمتر عرض یا پهنای متوسط 730 سانتیمتر تعداد ستونهای سنگی آزاد 18 عدد تعداد ستونهای سنگی پنهان 2 عدد تعداد چشمهها 19 عدد
ارتفاع بند پل 300-400 سانتی متر (سطح آب تا قوس دهانه چشمه پل)
.6 علل وجودی پل دزفول
آثار باستانی در طول حیات خود دو دوره مشخص را طی میکنند:
مرحله اول آن که اثر بنا به ضرورت عملکردی و در زمانی ساخته میشود و در دوره زمانی محدودی از آن استفاده لازم میشود.
در دوره دوم، اثر از حیات طبیعی باز مانده است، اما به دلیل داشتن خصوصیات ویژه، زندگی خود را به صورت بطیء ادامه میدهد. در دوره دوم زندگی اثر، اثر باستانی یا دارای خاصیت موزهای است و یا دارای خاصیت کاربردی.
پل دزفول از جمله آثاری است که کاربری سابق آن با توجه به موقعیت جغرافیایی و جریان پویای زندگی در اطراف آن هنوز ادامه دارد. بنابراین ضرورت دارد تا ضمن حفظ آن، کاربری آن نیز ابقا گردد. عوامل نظامی، فرهنگی، اقتصادی، معماری، شهرسازی، راهسازی، اجتماعی و تاریخی از جمله مهمترین عوامل در ابقای پل دزفول به شمار میآیند.
1.6. پل دزفول به عنوان عامل سوق الجیشی ارتباط دهنده دو سوی رودخانه دز
پل دزفول هر چند به منظور تسهیل در ارتباط دو سوی رودخانه دز ساخته شده است ولی در صورت خطر عبور دشمن از جبهه غربی یعنی سرزمین عرب نشین به سادگی به معبری قابل کنترل تبدیل می شده است. این موضوع در زمان حاضر نیز از اهمیت ویژه برخوردار است.
2.6. پل دزفول به عنوان ارتباط دهنده دو بخش شهر
پل دزفول به عنوان اثر غیر منقول باستانی یکی از عناصر مهم شهری است که دو بخش شرقی و غربی شهر را به هم متصل میکند و امکان دسترسی شهروندان را فراهم مینماید.
3.6. پل دزفول به عنوان مکان وقوع رویدادهای تاریخی
ساختمان پل به وسیله تعداد انبوهی از اسرای جنگی که حاصل کشورگشاییهای شاهان ساسانی به منطقه دزفول کوچانیده شده بودند ساخته شد. این اثر تاریخی در ثبت موضوعی رویداده تاریخی، اثری مهم به شمار میرود.
4.6. پل دزفول به عنوان اثری اقتصادی
بنا به منابع موجود آن قسمت از میراث فرهنگی که در عین برخورداری از ارزشهای فرهنگی دارای ارزش اقتصادی نیز باشند به عنوان ثروتهای فرهنگی محسوب میشوند. پل دزفول با اتصال شهر به زمینهای کشاورزی سمت غرب رودخانه دز نقش ارزندهای در تولید مازاد اقتصادی و در نتیجه ارسال مواد کشاورزی و دسترسی کشاورزان جهت تأمین مایحتاج و تعمیر ابزار و آلات کشاورزی داشته است. این تأثیر با اندکی تفاوت هنوز نیز بسیار مهم است.
5.6. پل دزفول به عنوان اثری معماری- شهرسازی
موقعیت احداث پل در موقعیت فعلی از نظر اصول معماری و شهرسازی و همچنین راه سازی بیان کننده دور اندیشی متخصصان سازنده پل دزفول است. این اصول به متخصصان در احداث پلهای جدید کمک میکند تا در تصمیم گیریهای خود جدیت بیشتری داشته باشند. ساخت پل نشان میدهد که مصالح بومآورد با دوام هستند و به خوبی در ساخت بناهای بزرگ قابل استفاده هستند.
6.6. پل دزفول به عنوان اثری اجتماعی
وجود رودخانه دز و پل دزفول در شکلگیری ساختار طبقات گوناگون اجتماعی نقش مهمی داشته است. بنا به گزارشهای مکتوب گرایشهای مذهبی که آب را نشانه پاکی میدانستهاند، مشاغلی که از آب استفاده میکردند، و همچنین آداب و رسومی که اهمیت آب در زندگی روزمره مردم را نشان میدهد همگی از تأثیرات اجتماعی آب
