بخشی از مقاله
چکیده
همگرایی بین صفحات اوراسیا و عربی و به دنبال آن بسته شدن اقیانوس نئوتتیس، باعث شکلگیري سیستم گسلهاي امتدادلغز در ایران مرکزي شده است. پهنه گسلی شهربابک، با سازوکار امتدادلغز راستگرد ازجمله مهمترین گسلها در منطقه مورد مطالعه میباشد. در نگاه اول عدم ثبت رویداد لرزهاي قابل توجه در طول این گسل، فعال بودن آن را در ذهن کمرنگ میکند ولی شواهد گستردهاي از عملکرد پویاي این گسل بر واحدها و نهشته هاي رسوبی کواترنري ثبت شده است.
در این نوشتار برخی از ساختارهایی که بر پویایی این پهنه گسلی دلالت دارد بررسی گردیده است. جابجایی، قطعشدگی و بریدگی واحدها و ساختارهاي عهد حاضر نظیر آبراههها، نهشتهها رسوبی و مخروط افکنه ها از شواهد فعالیت این گسل در طی کواترنري و ترشیري است که این تغییرات با روشهاي سنجشازدور از قبیل بررسی تصاویر ماهوارهاي و مدلهاي ارتفاعی رقومی و همچنین برداشتهاي صحرایی بررسیشده است.
١- مقدمه:
پوسته عربی با وارد کردن نیروهاي فشارشی بر صفحه اوراسیا موجب تغییرات گسترده و پیچیده اي در فلات ایران شده است که پیچیدگی این تغییرات با دانستن این موضوع که جهت این نیروها در طی زمان یکسان نبوده است بیشتر میشود
طبق اصول پایستگی انرژي این نیروها صرف چینخوردگی و مرتفع کردن پوسته ایران و همچنین در طی گسلها انرژي این نیروها در فرایند خزش بهطور پیوسته؛ و در امتداد گسلهاي قفلشده به صورت ناگهانی و یکجا در طی رویداد زمینلرزه آزاد میشوند. در پهنه گسلی شهربابک زمینلرزه شاخصی مشاهده نشده است - شکل - 1 ولی شواهدي دال بر فعال بودن این گسل در طی کواترنري تا زمان حال دیده شده است که در این پژوهش به بررسی و مطالعه برخی از آنها پرداخته شده است.
-2 زمینشناسی عمومی منطقه:
محدوده موردمطالعه در ایران مرکزي در همجواري با پهنههاي ساختاري سنندج-سیرجان و کمان ماگمایی ارومیه دختر هست. توسعه گسترده واحدهاي نئوژن و کواترنري در کنار واحدهاي بالاآمده کرتاسه بالایی و ائوسن که براثر گسلش شهربابک در امتداد آن قرارگرفتهاند در نقشه زمینشناسی قابل مشاهده است
رسوبات کواترنر در این منطقه به دو دسته قدیمی و جدید قابل تفکیک هستند. رسوبات قدیمی تراسهاي مرتفع را در منطقه تشکیل میدهند. رسوبات جدید که شامل دشتهاي حاوي مخروط افکنههاي واریزهاي، نمکزارها، گستره هاي ماسهاي، رسوبات رودخانهاي و گسترههاي رسی میباشد، بخشهاي بالایی شهربابک را پوشانده است
شکل :1 زمینلرزههاي ثبتشده در امتداد گسل شهربابک - خطچین زردرنگ - بر اساس دادههاي مرکز لرزهنگاري دانشگاه تهران - دوایر قرمزرنگ - و پژوهشگاه بینالمللی زلزلهشناسی و مهندسی زلزله - دوایر آبی رنگ - همانطور که مشاهده می کنید در امتداد گسل زمینلرزه شاخصی ثبت نشده است.
-3 عملکرد گسل بر روي واحدهاي سنگی و رسوبی:
همانطور که در نقشه شکل 2 مشاهده میکنید برخی واحدها براثر عملکرد گسل دچار بالاآمدگی، قطعشدگی و یا جابجایی شدهاند که از این واحدها می توان براي به دست آوردن نرخ فعالیت گسل در بازههاي زمانی مختلف استفاده کرد. در منطقه مورد مطالعه جابهجایی واحدهاي مخروط افکنه اي عهد حاضر دیده میشود و امتداد اصلی گسل تأثیر مستقیمی بر روي مخروط افکنه ها و واحدهاي عهد حاضر داشته است
در شرایطی عملکرد گسل موجب جابجایی و بریدگی بدنه مخروط افکنه شده و در راستاي گسلهاي موازي پهنه گسلی، شاهد تشکیل نسلهاي مختلف مخروط افکنه هستیم. طول زیاد، پهناي کم مخروط افکنه ها و تشکیل مخروط افکنههاي جوان بر روي مخروط افکنه هاي قبلی به همراه حفر بستر آنها توسط رودخانهها از دلایل تأثیر پویاي پهنه گسلی بر روي این ساختهاي رسوبی میباشد
-4تأثیر گسلش بر روي آبراههها:
تغییر مسیر آبراهه، رسوبگذاري موازي با مسیر گسل، حفر بستر در پاسخ به بالاآمدگی و تراست هاي رودخانهاي از شواهدي هستند که میتوانند ما را در شناسایی گسل و حرکات پویاي زمین ساختی یاري نمایند. همچنین تغییر آبراههها شاهدي بسیار خوبی براي یافتن امتداد گسلها در طی خطوارههاي گسلی در سرزمینهاي هموار و دشت است.
شکل :2 نقشه زمینشناسی گسل شهربابک
شکل :3 بریدگی واحدهاي جوان و مخروط افکنه ها. راست: محل عبور گسل و افزار گسلی بر روي واحدهاي نئوژن-کواترنري در تصور .DEM چپ: نمایش محل عبور گسل شهربابک از میان نهشتههاي کواترنري بر روي تصویر ماهوارهاي . - ETM+ - نزدیک بودن جبهه این واحد و مرز آن با گسل به خط راست دلیلی بر فعالیت گسلش در این پهنه است.
شکل :4 جابجا شدن راستگرد واحدهاي نئوژن در امتداد گسل و نمایش شرایط اولیه بازسازيشده این واحد. در بالاي منطقه خطچین نیز مسیر عبوري گسل دیده میشود. همانطور که مشاهده میکنید گسل در طی 1 میلیون تا 800 هزار سال حدود 360 متر این واحد نئوژنی را جابجا کرده است
