مقاله در امتداد هیرمند

بخشی از مقاله

چکیده

آب مایه حیات است و یکی از اصلیترین عناصر طبیعت محسوب میشود. وجود این نعمت بیبدیل در منطقه سیستان از هزاران سال قبل تاکنون باعث بهوجود آمدن تمدنهای کهنی شده که پارهای از این تمدنها منحصربهفرد و کمنظیرند. همین رودخانه که رگ حیاتی سیستان محسوب میشود، گاه بر اثر استفاده نادرست مردم از آن باعث ویرانی و یا حتی خشکسالیهایی شده است که آثارش همچنان پا برجاست. بیعدالتی در تقسیم این گوهر ارزشمند نیز باعث شده تا ساحلنشینان حوضه آبریز این رودخانه در منطقه سیستان، گرفتار مشکلات فراوان و جبرانناپذیری شوند.

واژگان کلیدی: هیرمند، تمدنهای کهن، سیستان، خشکسالی، هامون.

مقدمه

رودخانه هیرمند یکی از رودخانههای مهم آسیاست که از کوههای بابای افغانستان سرچشمه گرفته و پس از طی مسافتی 1100 کیلومتری به دریاچه هامون میریزد. این رودخانه هزاران سال است که با آب حیاتبخش خود روح زندگی را در کالبد ساکنان سواحل خود و هامون زنده نگه داشته است. تمدنهای کهنی بهواسطه این رودخانه شکل گرفتهاند که تعدادی از آنان جزو پیشرفتهترین شهرهای باستانی جهان محسوب میشوند. تا قبل از جدایی افغانستان از ایران مشکلات کنونی آبرسانی و آبدهی هیرمند به سیستان و دریاچه هامون وجود نداشت. پس از تقسیم مرزهای جغرافیایی جدید و شکلگیری افغانستان، علیرغم موافقتنامههای متعدد میان دو کشور، افغانها تمایل زیادی به پایبندی به موافقتنامههای آبی نشان ندادهاند و با ساختن بندها و سدهای بزرگی همچون سد کجکی و بند کمال خان، همچنین اقدامات دیگر، باعث شدهاند تا رودخانه هیرمند آبی برای رساندن به تالاب هامون که یکی از بزرگترین تالابهای آب شیرین جهان است نداشته باشد. مقاله پیش رو علاوهبر نگاهی مختصر به سرچشمه و حوضه آبریز هیرمند، مروری بر تاریخچه حقابه ایران ازاینرودخانه و پیامدهای خشکسالی بر ساحلنشینان هیرمند و هامون دارد.

معنی واژه هیرمند

هیرمند واژهای کهن و فارسی است، مرکب از دو پیکره »هیر« بهمعنای »آب« و »مند« بهمعنای دارنده که بدین ترتیب هیرمند بهمعنای »دارنده آب « است. همانند هنرمند که بهمعنای دارنده هنر است. - امیرحسینی و دیگران، . - 1390 در فرهنگ نامها، هیرمند، در اوستایی بهمعنای پل و دارنده سد و بند نیز معنا شده است.

رودهیرمند

هیرمند یا هلمند نام رودی است که از استان هلمند افغانستان روان شده و به دریاچه هامون که دریاچهای مشترک بین افغانستان و ایران است میریزد. رود بزرگ هیرمند از رودهای پرآب افغانستان و آسیا بهشمار میرود که سالانه میلیاردها متر مکعب آب در آن جریان مییابد و طول آن 1100 کیلومتر است و ازاینرو طولانیترین رود واقع بین سند و فرات بهشمار میآید. »این رودخانه از جنوب باختری کابل پس از پیوستن به رودخانه دیگری بهنام ارغنداب گذشته و در مسیر خود از ولایتهای هلمند، قندهار و نیمروز میگذرد. »این رودخانه، در محل بند کمالخان واقع در خاک افغانستان تغییر مسیر داده و به شمال منحرف میگردد. از بند کهک مطابق تحدی حدود سیستان در تاریخ 1905 م، مرز ایران و افغانستان است و از آنجا نهرهای متعددی از هیرمند به داخل ایران جاری میشود و پس از مشروب ساختن اراضی سیستان مازاد آن به دریاچه »هامون« میرود« - روزنامه اطلاعات، . - 1329

سرچشمه هیرمند

کوههای بابا سرچشمه رودخانه بزرگ هیرمند محسوب میشوند. کوه بابا نام رشتهکوهی مرتفع در ولایت بامیان افغانستان است که در بین هندوکش و فیروز کوه واقع شده و به طرف غرب به مسافت 200 کیلومتر امتداد دارد. ارتفاع این کوه از 400 تا 5140 متر میرسد و قله معروف آن شاه فولادی Shah Fuladi - - نام دارد که ارتفاعش به 5135 متر میرسد.

آرامگاه هیرمند

رودخانه هیرمند با گذر از شهرها، روستاها و دشتهای زیادی در افغانستان و ایران، پس از طی مسافتی طولانی به دریاچه هامون وارد شده و در آن آرام میگیرد. این رودخانه در منطقهکُهک به دو شاخه »رود پریان و رود سیستان« تبدیل میشود. اما قبل از پرداختن به این رودها به پیشنه تاریخی هیرمند در بین کشورهای ایران و افغانستان میپردازیم.

پیشینه تاریخی هیرمند

»پس از جدایی افغانستان از ایران در سال 1857 میلادی، تلاش زیادی برای تعیین خط مرزی بین دو کشور صورت گرفت؛ اما مهمتر از حکمیت برای تعیین خط مرزی، نحوه استفاده از منابع آب مشترک دو کشور بهویژه در دشت سیستان و رودخانه مرزی هیرمند است. به همین دلیل از بدو جدایی دو کشور، در همه حکمیتهای خط مرز، بهگونهای حکمیت در مورد آب و حقابه دو کشور از رودخانه هیرمند نیز مورد بررسی و اعلام نظر قرار گرفته است ازجمله حکمیتهای مذکور میتوان به حکمیت گلداسمیت - 1872 - ، مک ماهون - 1905 - و نیز کمیسیون دلت - 1951 - اشاره نمود.
همچنین توافقنامههایی بین دو کشور برای استفاده از آب رودخانه هیرمند صورت گرفت - مانند توافقنامه - 1317 که با وجود امضا از جانب مقامات دو کشور، بنابه دلایلی عملیاتی نگردید. سرانجام در سال 1351 معاهده نحوه استفاده از آب رودخانه مرزی هیرمند بین دو کشور امضا و مبادله گردید« - امیرحسینی و دیگران، 1390 - ؛

اما دولت افغانستان از آن زمان تاکنون تعداد زیادی نهر و رودخانه غیرمجاز از رودخانه هیرمند احداث کرده که این موضوع خود یکی از دلایل کاهش آب ورودی هیرمند به ایران است و باعث شده تا هامون خشک شود. نکته قابلملاحظه دیگر این است که در ماده دوم قرارداد 1939صراحتاً ذکر شده است که »برای آنکه از ده چاربرجک الی بند کمال خان زاید بر مقدار آبی کهفعلاً برده میشود مصرف نگردد، دولت افغانستان تعهد میکند که در فاصله مزبور علاوهبر انهاری که جاری بوده و هست نهر دیگری احداث و یا تعمیر ننماید« - رخشانی، . - 1385 همچنین در ماده هشتم این قرارداد نیز »دولتین متعهد میشوند که هیچگونه اقدامات و عملیات از بند کمال خان تا بند دوست محمدخان سیخ سر که مقسم آخرین است نخواهند کرد که موجب نقصان یا نکث میزان سهم هریک از طرفین بشود« - رخشانی، . - 1385

سدها و بندهای معروف هیرمند

»از گذشتههای دور در مسیر این رود سدها و بندهای متعددی بنا شده که ردپای تعدادی از این بندها در منابع تاریخی همچنان موجود است، برای مثال در »زین الاخبار نوشته گردیزی « در مورد رودهیرمند و بندهای آن موارد زیر را میتوان مشاهده کرد: سیستان در گذشته دارای سدها و بندهای زیادی بوده است که تعدادی از آنها بر اثر خشکسالی و بیآبی ازکار افتادهاند و یا بر اثر حمله بیگانگان خراب و ویران شدهاند. بنای قدیمیترین سد سیستان را به جمشید نسبت میدهند که اولین پادشاه اسطورهای و مؤسس اولین سلسله پادشاهی ایران بهشمار میآید. بنای این سد و دوران بهرهبرداری از آن به حدی قدیمی است که کسی نام دقیق آن را نمیداند، اما عدهای سد کوشک را سد یادشده میدانند. - parood. ir - «

تعدادی از سدها و بندهای قدیمی و جدید هیرمند عبارتاند از:

سد کوشک، سد هاونک، سد کجکی، سد رودبار، سد کهک، سد زهک، سدجرّیکه، سد سیستان، سد پریان، بند کمال خان، سد شیردل، سد گلمیر، سد چاهنیمه 1، سد چاهنیمه .4

سد کجکی

این سد در فاصله 161 کیلومتری شمال باختری شهر قندهار قرار دارد و در سال 1953 میلادی توسط یک شرکت آمریکایی بر روی رودخانه هیرمند بسته شده است. ظرفیت آبگیری این سد 8 .2 میلیارد متر مکعب است. ارتفاع آن 100 متر، پهنای آن 2290 متر و ظرفیت تخلیه آن 1 2 میلیون متر مکعب است. ایجاد این سد یکی از بزرگترین علل خشکسالیها در منطقه سیستان ایران محسوب میشود. ارتفاع زیاد سد باعث شده تا آبها پشت سد جمع شده و به مناطق مرزی ایران نرسد. درصورت بارانهای زیاد در ارتفاعات بالادست سد، آبهای مازاد که از روی دیوارها و یا دریچههای سد سرریز و یا جاری میشود، به مناطق پایینتر و مرزهای سیستان میرسد.

بند کمال خان

بند کمال خان در 18 کیلومتری شمال چاربرجک در ولایت نیمروز و روی رودخانه هیرمند ساخته شده است. این بند 95 کیلومتر از شهر زرنج مرکز نیمروز فاصله دارد. فاصله آن تا مرز ایران نیز 47 کیلومتر است. عرض بند کمال خان 32 متر و ارتفاع آن به 11 متر میرسد. این بند دومین مانع بزرگ رسیدن آب هیرمند به سیستان است. وجود چنین موانعی باعث شده خشکسالیهای اخیر در سیستان تشدید شود.

رود پریان - رود مشترک -

»بروز دو سیل عظیم در سالهای 1884 و 1896 که بر اثر طغیان رود هیرمند اتفاق افتاد موجب تغییر مجرای رود هیرمند و پیدایش مسیر جدیدی به نام رود پریان شد. این تغییر مسیر رودخانه بهسمت میانکنگی و به داخل خاک ایران بود« - رخشانی، - 1385 که مرز آبی دو کشور را تشکیل داده و پس از رسیدن به بند پریان به دو شعبه دیگر به نامهای پریان و نادعلی تقسیم میشود و درنهایت به دریاچه هامون میریزد. میانکنگی شهرستان هیرمند آب مورد نیاز خود را از این رودخانه دریافت میکند و کانال شیردل و کانال گلمیر از همین رودخانه مشعب میشوند. شاخههای دیگر این رودخانه که از کانالهای شیردل و گلمیر آب میگیرند عبارتاند از: رود مالکی و رود نیاتک.

کانال شیردل

این کانال از رودخانه مشترک در نزدیکی روستای میلک آب گرفته و پس از طی مسافتی به دو شاخه تقسیم میشود. یکی از شاخههای آن رودخانه نیاتک را بهوجود میآورد که از اطراف زاهدان کهنه گذشته و درحالحاضر به سرریز کانال حسنکی متصل میشود.