بخشی از مقاله
چکیده
جهان امروز غرق در بیدادگری ها و تشنهی عدالت است. عدالت به معنی برخورداری از شرایط یکسان برای همه نیست بلکه در معنی بودن در جایی است که شایستهی آنی.
این برداشت و تعریف جامع از عدالت را در اندیشه و کلام دو اندیشمند بزرگ به وضوح میتوان دید، پیشوای عدالت پیشگان جهان، علی - ع - و حکیم بی بدیل شعر فارسی، نظامی گنجوی. در هر دو اندیشه حکومت عادلانه، مهمترینرکن، در تحقّق جامعهی سعادتمند است.
اهمیّت علی - ع - در مبحث عدالت، از این روست که علی - ع - فقط نظریه پرداز عدالت نیست؛ او عدالت را از خود و حکومتش شروع کرد. اندیشه حکومت او الگوی مجسّم و عملی دادپیشگی است. توجّه به نمودهای مختلف دادگری چون عدالت فردی و اجتماعی، دنیوی و اخروی، سیاسی و اقتصادی و ... در اشعار و حکایات گرانقدر آثار نظامی نیز بوضوح مشهود است. بررسی و تطبیق این دو اندیشه بیانگر این حقیقت است که عدالت، اندیشهی واحدی است، در هر زبان و شکل و زمانی که باشد. این جستار بر آن است که شباهت ها و نکات مشترک این دو اندیشه را در نهج البلاغه و خمسهی نظامی مورد تحلیل و بررسی قرار دهد.
مقدّمه
بیتردید در زمینهی عدالت و دادگری گستردگی، جامعیت و عمق اندیشهی حضرت علی - ع - را در کلام و اندیشهی هیچ انسان دیگری نمی توان یافت. و به جهت نفوذ کلام و عظمت معانی مطرح شده از جانب این امام بزرگوار و اندیشمند بی بدیل بعد از ایشان هر اندیشهی خردورز و هر کلام روشنگری در باب عدالت، وام دار پرتو دانش او بوده است.
علی - ع - سمبل و مظهر عدالت است و تعریف عدالت بدون ذکر نام علی - ع - گویی ناقص می ماند. دوست و دشمن، موافق و مخالف، مسلمان و غیر مسلمان همه در برابر عظمت عدالت او سر تعظیم فرود می آورند. »جرج جرداق چنان مفتون و شیفتهی عدالت و قضاوت و فضیلت علی قرار میگیرد که کتاب خود را به نام الامام علی صوت العداله الانسانیه نام میگذارد و حضرت علی را ندای عدالت و انسانیت و حق و حقیقت و مظهر تقوی و پرهیزگاری می داند. علی - ع - به تصریح پیامبر بزرگ اسلام و قضاوت تاریخ هیچ وقت و در برابر هیچ کس از مرز حقیقت تجاوز ننمود و جز حق و حقیقت و عدالت هدفی نداشت.
در بین شاعران فارسی زباننیز نظامی در وسعت مفاهیم و توجّه به مسایل اجتماعی و انسانی جایگاه ویژهای دارد. در اندیشهی نظامی، رسیدن به سعادت جز در سایهی عدالت امکان پذیر نیست وی در تمام آثارش کم و بیش به موضوع عدالت پرداخته است. حکایات قسمت اعظم مقالات مخزن الاسرار در نکوهش ظلم و دعوت به دادگری و رعایت الح رعیّت است. در سه منظومهی خسرو و شیرین و لیلی و مجنون و هفت پیکر نیز داستان هایی با موضوع دادگری یا بیداد و نتایج آنهاآمده است. امّا قهرمان دادگستر نظامی، اسکندر است. اسکندر آرمانی، نظامی نماد علم و عدالت اوست و در اقبال نامه، نظامی او را تا جایگاه پیامبری نیز بالا برده است.
کتاب ها و مقالات زیادی در مورد مفهوم عدالت، حکومت عادلانه، عدالت علی - ع - و یا در باب حکمت و عدالت در اندیشه و اشعار نظامی به رشتهی تحریر در آمده است. اما هدف از این تحقیق بررسی نظریه های مختلف عدالت و مباحثمربوط به آن نیست بلکه هدف توجّه به نکات مشترک اندیشهی عدالت جوی نظامی با اندیشهی اسوه و نماد عدالت، حضرت علی - ع - است. یا به عبارت دیگر بررسی میزان تأثیر صدای بلند عدالت اسلامی در اندیشهی نظامی است. اینکه تأثیر پذیری مستقیم یا غیرمستقیم نظامی از کلام حضرت علی - ع - و سیره عملی او تا چه حدّی است بی تردید نیاز به بررسی دقیقتر و عمیقتر دارد.
مطمئناً هدف بیان تطبیق کامل جهان بینی فلسفی و نگرش اشعری نظامی با اندیشه های جهان شمول علی - ع - نیست امّا تأثیر پذیری نظامی به عنوان مسلمانی معتقد و عدالتخواه که در عین حال صاحب افکاری مترّقیتر و متعالی تر از زمام خویش بوده از افکار و اندیشه های پیشوای عدالت جهان اسلام، نه تنها بعید نیست بلکه امری واضح و طبیعی به نظر میرسد.
در این مقاله سعی بر آن داشتیم که مفاهیم مشترک دو اندیشه را با ذکر مثال ها و نمونه هایی مورد بررسی و مداقّه قرار دهیم.
نظامی و اندیشهی عدالتخواهی
دربارهی وسعت اندیشه و تفاوت نگرش نظامی باید گفتدوری» از دربارها و بی علاقگی به مدّاحی به او امکان داده است که از آوردن مضامین تکراری و کلیشهای بی نیاز شود و در هنر خود از مسایل حکمی و اخلاقی و اجتماعی سخن بگوید در شعر او قدرت القا، قوی است و اندیشههایی که او می خواهد به خواننده القا کند هر چند که گاه تلخ و منفی است اما اغلب رو به اعتلا و روشنی دارد و در آثار او اغلب خیر بر شر و حق بر باطل پیروز می شود؛ دست کم حق در برابر باطل از خود دفاع میکند، و حرف خود را میزند.« - کامل نژاد، - 14 :1375 این اندیشه و دیدگاه وقتی با دانشی گسترده و بیانی زیبا و تأثیر گذار همراه می شود نقایص محدود آثار او را کم رنگتر میکند.
»حق در آن است که بگوییم این شاعر سلیم الفطرهی دقیق النّظر در عین مبالغه در استفاده از اطلاعات ادبی و علمی خود و یا افراط در تخیّل و مبالغه در ایجاد ترکیبات نو، ملاحتی در سخن و لطفی در بیان و علوّی در معنی دارد که این نقص و نقایصی از آن قبیل را به کلّی از نظر خواننده پنهان میسازد.«
نظامی اندیشمندی است که مسایل مختلف اجتماعی و سیاسی را در قالب داستانها و حکایات گوناگون به تصویر کشیده است او همواره در فکر ساختن دنیایی زیباتر است. ویژگی اصلی شخصیت نظامی، خردگرایی و اعتدال اوست. او از دریچهی جهان بینی اسلامی به انسان مینگرد و به هر دو بعد جسمانی و روحانی او نظر دارد.
