مقاله تحلیل تطبیقی خسرو وشیرین نظامی گنجوی با معشوق بنارس ملا محمدخطای شوشتری

بخشی از مقاله

چکیده

پژوهش هاي تطبیقی به بررسی روابط تاریخی و فرهنگی ادبی در بین زبانلّمی با نزباو ملّیت هاي دیگرمیپردازد و در صدد یافتن پیوندهاي میان آثار گوناگون با یکدیگر است. در پژوهشهاي تطبیقی وجوه مشابه و متفاوت آثار مورد نظر مورد بررسی و تحلیل قرار میگیرد. نظامی گنجوي،پدیدآورندهي خسرو وشیرین قطعاً یکی از بزرگان ادب فارسی است که شیوه داستان پردازي و مضامین غنایی او نه تنهادر ایران رهروان زیادي یافته است که در اقصی نقاط عالم هم میتوان استادانی را یافت که به سخن او تأسی جسته باشند، در این میان نام ملّامحمدخطاي شوشتري صاحب منظومه »معشوق بنارس«قابل ذکر است.

شوشتري در این منظومه همچون نظامی که در خسرو و شیرین به عشق زمینی ارج و بها میدهد و آن را از آمیختگی صرف با هوس که در آثار گذشتگان وي بود عاري میکند و عشقی مابین زمینی و آسمانی قائل است، به اینگونه عشق رسیده و میتوان کتابش را تقلیدي از خسرو و شیرین دانست.نگارندگان در این مقاله با رویکرد تحلیلی و توصیفی داستان خسرو شیرین نظامی و معشوق بنارس را از جهت ساختار - عناصر داستان - تطبیق و مقایسه نموده و به این نتیجه رسیدهاند که دو داستان خسرو و شیرین و معشوق بنارس از لحاظ» شخصیت پردازي«،»موضوع و مضمون«، »پیرنگ« و »روایت «و » زاویه دید« بسیار مشابه اند. این تشابه بهویژه از جنبه محتوایی و ساختاري بسیار است و میتواند اثر پذیري شوشتري از نظامی را بیشتر آشکار کند.

کلیدواژهها:خسرو و شیرین،معشوق بنارس،ادبیات تطبیقی، عشق، نظامی،ملا محمد خطاي شوشتري

مقدمه

ادبیات تطبیقی به بررسی روابط و تاثیرات در حوزه هاي مختلف ادبی، هنري ، فکري در گذشته و حال در میان آثار مختلف ادبی میپردازد ، اهمیت ادبیات تطبیقی بدین جهت است که ریشه جریان هاي فکري و ادبی ملل مختلف را آشکار میکند تا بدین وسیله بتواند روابط و تاثیرات شان را بر یکدیگر به روشنی نشان دهد. ادبیات تطبیقی تاریخ ادبیات نیست بلکه تاریخ روابط ادبی است.ادبیات تطبیقی در واقع میخواهد تاثیر اندیشه ها را به ما نشان دهد که چگونه یک اندیشه توسط شاعري در نقطه اي از جهان مطرح میشود و در نقطه دیگر جهان آن اندیشه در آثار شاعران دیگر بدون محدودیتزمانی و مکانی مختلف بروز میکند. - کفافی، - 10 :1382داستان خسرو و شیرین داستان عشق نامداران و بزرگان است و داراي قدرت تاثیرگذاري بسیاري است.

این منظومه 6500بیت دارد و در سال 576 ه.ق در بحر هزجسروده شده است. در این منظومه شاعر با رویکردي متفاوت با آنچه که در مخزن الاسرار پایبند آن بود ، شور و عشق را می آزماید. سراینده این اثر بر اساس گفته هاي خودش در زمان سرودن خسرو وشیرین عاشق بوده است و این داستان داراي ریشه هاي تاریخی است که شاعر به آن شاخه و برگ اضافه نموده استنظامی. گنجوي با خلق آثار خود مخصوصاً دو شاهکار عرصهي ادب غنایی خسرو و شیرین و لیلی و مجنون، جایگاه خود را در میان بزرگان عرصهي ادب فارسی تثبیت و محکم ساخت.او که شاعر تصویر سازي است با ارائه دادن هنر خود به دیگران زبان تحسین و ثنا گویی دیگر شاعران را براي خود گشود.به دلایل بسیار کم ذکر شده در متن، آثار نظامی مورد تقلید بسیاري از شاعران چه در خود ایران و چه خارج از مرزهاي ایران قرار گرفت. این تاثیر گذاري نظامی در خارج از مرزهاي ایران بیشتر بر شبهقاره هند بوده است.

بسیاري از هندیان آثار نظامی را به زبان محلی خود برگرداندند.علاقه به نظامی و منظومههاي داستانیاش در هندوستان به حدي است که شاعران و سرایندگان هندي در مثنوي سرایی، نظامی را به چشم استاد مینگرند و خمسهاش را سرمشق خود قرار دادهاند. - نورمحمد خان، - 1374 :1372از جمله مقلدان مشهور خمسه نظامی در شبه قاره هند میتوان به امیر خسرو دهلوي اشاره نمود.تذکره نویسان هندي نیز در مقاطع مختلف و به مناسبتهاي گوناگون، از این نابغهي بزرگ تمجید نمودهس اند، از جمله؛ عوفی در لباب الالباب، تقی اوحدي در عرفات العاشقین، واله داغستانی در ریاض الشعراء، آزاد بلگرامی در خزانه عامره، رحم علی خان ایمان در تذکره منتخب الطوایف، علامه شبلی در شعر العجم، میر عبدالرزاق نواب صمصام الدوله در بهارستان سخن و مولانا ابوالکلام آزاد در غبار خاطر - عابدي، - 1372:481 یکی دیگر از مقلدان نظامی ملا محمد خطاي شوشتري است.

معشوق بنارس اثر این شاعر است که تحت تأثیر منظومهي عاشقانه خسرو و شیرین نگاشته شده و مثل اغلب داستان هاي عاشقانه سرگذشت عشق پاك دو عاشق از خاندان شاهی است. این منظومه 1250 بیت دارد و در حدود سال 591 ه.ق در بحر هزج به وزن خسرو و شیرین سروده شده است.مثنويهاي مذکور، هر دو در ردیف منظومههاي عاشقانه قرار میگیرند. عاشقانه بودن که در نظر اول -با اندکی تفاوت- در هر دو مثنوي قابل مشاهده است، اگر از دیدگاه واقع گرایی نگریسته شود، عیبی است که سراسر ادبیات را فرا گرفته است. این امر... مشمول همان ویژگیهاي مبالغه دوستی و کمالگرایی است. - حمیدیان، - 51 :1372

روش تحقیق

روش گردآوري مطالباین مقاله کتابخانهاي و روش تحقیق ، توصیفی- تحلیلی است؛ بدین گونه که ابتدا منظومه هاي مورد بحث مطالعه و یادداشت برداري شده ، سپس با یکدیگر مقایسه و تبیین و تحلیل شده است. در این مقاله هر دو داستان از منظرهاي شخصیت پردازي،موضوع و مضمون،پیرنگ و روایت و زاویه دید مورد بررسی قرارگرفتهاند.شایان ذکر است که در ارجاع به کتاب خسرو و شیرین و معشوق بنارس ،در متن مقاله ، نام کتاب و شماره صفحه و بیت ذکر شده است و مشخصات کتابشناسی هریک در فهرست منابع ذیلل شوشتريل و لنظامیلذکر شده است.

پیشینه تحقیق

تا کنون کتاب یا مقالهاي دربارهي موضوع این مقاله چاپ نشده است وتنها میتوان از چند مقاله یاد کرد که به موضوع این مقاله نزدیک است: »ملک خورشید و شاه بنارس« از حسن ذوالفقاري - 1386 - ،»نقد تطبیقی و ساختار روایی خسرو وشیرین نظامی و مثنوي پدماوت«از علی اکبر سام خانیانی و همکاران - - 1390 و »مقایسه خسرو شیرین ترشیزي با خسرو و شیرین نظامی« از حسین آقا حسینی - . - 1389

درآمدي بر منظومههاي عاشقانه

داستانهاي عاشقانه از جمله موضوعات ومضامینی استکه تعدادزیادي از شاعران فارسی زبان به آن ها رغبت نشان داده اند.بی شک این گرایش و توجه ، به دلیل جاذبه وکشش این گونه داستان ها است. عمدهي داستان هاي عاشقانه در قالب مثنوي است وبه دلیل ساختار این منظومه ها همهي انواع ادبی چون مدح،پند، هجو، وصف، مناجات وغیره را در خود جمع کرده است.منظومه هاي عاشقانه بسط یافته ي شعر غنایی است .در غزل مفهوم عشق به اشاراتی بیان می شود اما در منظومه ي عاشقانه همان مضمون باز و گسترده شده ،در قالب داستان، کمال می یابد .در منظومههاي عاشقانه همان صورت انتزاعی و حکمی غزل است که صورت تفصیلی و عینی به خود میگیرد. - ذوالفقاري،1388 - 14: عاشقانه سرایی در ایران پیش از اسلام نیز وجود داشته و ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی که داراي ریشه پارتی است می تواند گواه این ادعا باشد. عاشقانه سرایی با اینکه پس از نظامی رشد چشمگیري نداشت ولی نقش خود را در ادبیات فارسی از دست نداده استو همچنان به حیات خود ادامه می دهد.

-1خلاصه دو داستان

-1-1خسرو وشیرین

این داستان روایت عشقی است که در ابتداي داستان آغاز و در پایان آن جاودان می شود.هرمز پادشاه ساسانی که پایه هاي حکومتش بر دین و عدالت استوار شده ، صاحب فرزندي میشود . اسم او را خسرو پرویز می گذارد.خسرو بزرگ می شود و یک دفعه که براي شکار به صحرا رفته است ، شب هنگام گذارش به یک روستا می افتد و با رفتار خود سبب رنجش مردم آنجا می شود. خبر این رفتار به هرمز می رسد. پدر خسرو را تنبیه می کند و در نهایت با وساطتبزرگان بخشوده می شود. پس از این ماجرا خسرو شبی نیاي خود نوشیروان را به خواب می بیند که در خواب به پاس تحمل کردن تنبیه پدرش به او چهار پاداش می