بخشی از مقاله
چکیده:
در منظومههای عاشقانه، نامههایی موجود است که بین طرفین رد و بدل شده است. در منظومه خسرو و شیرین، دو نامه نگاشته شده استاوّلین. نامه را خسرو هنگامی مینویسد که فرهاد - رقیب عشقی او- مرده است. خسرو برای عرض تسلیت و در حقیقت با لحنی کنایه آمیز برای شیرین پیام تسلیت می فرستد. بعد از مرگ مریم - همسر خسرو - شیرین نیز نامهای کنایهآمیز برای او میفرستد. در منظومه لیلی و مجنون نیز دونامهْ عاشقانه موجود می باشداوّلین. نامه را لیلی به مجنون می نویسد، دومین نامه را مجنون به لیلی. در این مقاله به بررسی محتوای این نامهها می پردازیم تا روشن شود، طرفین در نامههای خود به چه مسائلی اشاره نموده اند و موضوعات مطرح و مهم در محتوای این نامه ها چه بوده است.
کلیدواژهها: خسرو و شیرین، لیلی و مجنون،نظامی گنجوی، نامه، عاشقانه.
مقدمه
در منظومه خسرو و شیرین، ده نامه عاشقانه موجود است که بین خسرو و شیرین رد و بدل شده است.این نامه ها را می توان به دو دسته تقسیم نمود:
-1 نامه های کتبی
-2 نامه های غیر کتبی - مشافهه - .
از این نامه ها،هشت نسخه به صورت مشافهه - کلامی رویاروی - رد و بدل شده است، اما دو نامهاوّل در این منظومه به صورت »کتبی«یا - مکتوب - هستنداوّلین. نامه را خسرو هنگامی می نویسد که فرهاد، رقیب عشقی او، مرده است. در ظاهر امر، خسرو برای عرض تسلیت، ولی در حقیقت برای گوشه و کنایه زدن به شیرین، پیام تسلیت خود را میفرستد. در واقع این گوشه و کنایهها به آنجا برمیگردد که عاشق وجود رقیب عشقی را بر نمیتابد و رقیب را دشمن و مانعی برای رسیدن به مقصود می داند. دریکی از نامههای ویس و رامین اسعد گرگانی نیز هنگامی که »رامین« با گُل«» ازدواج می کند، ویس - معشوقه رامین - در نامهای که برای رامین می فرستد،گُل را دشمن خویش میشمرد و از این که رامین با او همنشین شده است، اظهار ناراحتی میکند. عاشق، رقیب عشقی را دشمن میدارد، چون غیرت عاشق به او اجازه نمیدهد که دیگری را در کنار یار ببیند و خواه ناخواه بر او رشک میورزد. همچنان که حافظ در بیت زیر میگوید:
غیرتم کشت که محبوب جهانی لیکن روز و شب عربده با خلق خدا نتوان کرد - حافظ، - 110
وقتی تعزیت نامهخسرو به دست شیرین می رسد،شیرین متوجّه محتوای کنایه آمیز آن می شود:
جگرها دید مشگ اندود کرده طبرزدهای زهر آلود کرده
قصبهایی درو پیچیده صد مار رطبهایی درو پوشیده صد خار - خسرو و شیرین،266 ص -
دومین نامه را شیرین، وقتی مریم، همسر خسرو می میرد، در جواب نامه کنایه آمیزخسرو می نویسد. این نامه نیز مانند نامه خسرو دارای لحنی کنایه آمیز و طنزآلود است.محمدعلی اسلامی ندوشن در کتاب»جام جهان بین« درباره این نامهها میگوید: هر دو قهرمان دستشان به جنایت آلوده است خسرو در مرگ فرهاد و شیرین در مرگ مریم. هر دو رضایت خاطر خود را از عمل ارتکاب خویش در نامههایی کنایه آمیز به یکدیگر نوشته اند. - اسلامی ندوشن،1382، . - 195ویژگی نامه های کتبی خسرو وشیرین، عبارتند از:
-1 تعداد نامه های کتبی دو نسخه می باشد.
-2اوّلین نامه از خسرو و دومین نامه،از طرف شیرین است.
-3 این نامه ها برای عرض تسلیت فرستاده شده اند.
-4 نامه ها دارای لحنی کنایه آمیز هستند.
-5 نامهخسرو به شیرین، توسّط دبیر او نوشته شده است.
-6 نامه ها را قاصدی به مقصد رسانده است.
-7نامه ها، مُهر شده اند.
دبیر
خسرو از پادشاهان ساسانی است و در دربار خود دبیرانی در اختیار دارد که برای او نامهنگاری میکردند. خسرو ازدبیر خود میخواهد تا نامهای برای شیرین بنویسد:
دبیر خاص را نزدیک خود خواند که بر کاغذ جواهر داند افشاند
گلش فرمود درشکّر سرشتن به شیرین نامه ای شیرین نوشتن - خسرو و شیرین،262 ص -
برخلاف نامه خسرو هک توسّط دبیر او تنظیم شد، نامه شیرین را خود ش نگاشته است:
نویسنده چو بر کاغذ قلم زد به ترتیب آن سخنها را رقم زد - همان،267 ص -
قاصد
معمولاً قاصدی این نامهها را به دست گیرنده نامه میرساند. درباره قاصد این نامهها جز اشارهای چیز دیگری نیامده است:
به قاصد داد خسرو نامه را زود ستد قاصد، ببرد آنجا که فرمود - همان،265 ص -
لیلی پس از نوشتن نامه،آن را به دست قاصدی که مردی مسافر و ناشناس است، می دهد تا به دست مجنون برساند:
مرد سفری ز لطف رأیش چون سایه فتاد زیر پایش - همان،185 ص -
قاصدی که نامه عاشقان را بین آنها رد و بدل میکند، مورد احترام است و عزیزمجنون. دست و پای قاصدِ نامه لیلی را می-بوسد:
آن قاصد را بداشت بر جای گه دستش بوسید گه پای - همان،190 ص -
معولاًم برای ارسال نامهها شتاب میکردند و قاصد مثل باد پاسخ نامه لیلی را برای او میبرد:
قاصد ستد و دوید چون باد آن گونه که برد نامه را داد - همان،190 ص -
گیرنده نامه، به نامه دوست احترام خاص میگذارد. از آمدن نامه او ابراز خوشحالی میکند، به رسم عشق و ادب نامه دوست را می بوسد،آن گاه با اشتیاق تمام مُهر نامه را باز می کند. نامههای عاشقانه که جزو نامه های خصوصی محسوب می شوند؛ مانند سایر نامه های مهم مُهر می شدند، تا کسی جز گیرنده نامه از محتوای آن با خبر نشود:
سه جا بوسید و مُهر نامه برداشت وزو یک حرف را ناخوانده نگذاشت - همان،265 ص -
و اما در منظومه لیلی و مجنون، دو نامه کتبی موجود می باشداوّلین. نامه را لیلی به مجنون می نویسد، دومین نامه را مجنون به لیلی. لیلی هنگامی این نامه را مینویسد که بر خلاف میل و رغبتش او را به همسری ابن سلام درآورده اند. همسرش را به خود راه نمی دهد در خانه شوهر، غمگین و چشم به راه مجنون می نشیند. لیلی از مرگ پدر مجنون آگاه می شود برای عرض تسلیت و ادب برای مجنون نامه می نویسد و او را تسلّی می دهد و خود را در غم او شریک می داند:
گه مرثیه پدر کند ساز و زسنگ سیه برآورد آواز
بگریست به های های و فریاد کرد از پدرت به نوحه در یاد - لیلی و مجنون،185 ص -
نکته - نامه های لیلی و مجنون را خودشان،به شخصه نوشته اند و توسّط دبیری نگاشته نشده اند.به عنوان نمونه، نامه لیلی را خودش نوشته است:
تا نامه ای از حساب کارم ترتیب کنم به تو سپارم - همان،185 ص -
لیلی از قاصد نامه، میخواهد که نامه را محرمانه و پنهانی به مجنون برساند و نامه را مُهر می کند:
یاریت رساد تا نهانی این نامه به یار من رسانی
دیدم که کبود کرده جامه پوشیده به من سپرد نامه
بر نامه نهادهمهر از انده یعنی کرم الکتاب ختمه - همان،185 ص -
بوسیدن نامه
وقتی قاصد نامه را به مجنون می رساند، نامه را می بوسد و تقدیم می کند:
وآن نامه چنان که بود بگشاد بوسید و سبک بدست او داد - همان، - 185
آن گاه مجنون، به خاطر آمدن نامه دوست ازفرط خوشحالی و از سر شوق، بی خود می گردد:
افتاد چنان که اوفتد مست او رفته ز دست و نامه در دست
آمد چو به هوش خویشتن باز داد از دل خود،شکیب را ساز - همان،186 ص -
مجنون چو بخواند نامه دوست افتاد برون چوغنچه از پوست - همان، 190 ص -
در جایی که نامه مجنون به لیلی می رسد، لیلی نیز اشک شوق از چشمش سرازیر می شود و نامه تر می شود. این نشانه اهمیت و ارزشمندی نامه های عاشقانه است:
لیلی چو به نامه در نظر کرد اشکش بدوید نامه تر کرد - همان،190 ص -
گذری بر زندگی نظامی گنجوی
نظامی گنجوی از شاعران داستان پرداز ایران در قرن ششم است. درباره او گفته اند:»در گنجه، در سرزمین اران به دنیا آمد - سال 535 هجری یا دو سال پیش و پس.پدرش یوسف نام داشت- به قول خود او، یوسف پسر زکی مؤید. مادرش را هم خود
