بخشی از مقاله
خلاصه
پدافند غیرعامل با تأکید بر مدیریت پیش از بحران، مجموعه اقداماتی را نه تنها در مقابل حملات احتمالی بلکه در مقابل سوانح طبیعی، جهت کاهش آسیبپذیری دنبال میکند. از عوامل آسیبپذیری بافتهای تاریخی میتوان به کیفیت ابنیه، عرض کم معابرِ دسترسی و کمبود فضای باز مورد نیاز جهت اسکان و کمکرسانی در زمان وقوع حوادث اشاره کرد. محدوده بافت تاریخی یزد از محلات مختلفی شکل گرفته و محله فهادان اصلیترین محله قدیمی یزد با مساحت 114,3 هکتار با 12 زیرمحله در حدفاصل خیابانهای امام خمینی - ره - ، قیام، سیدگل سرخ و فهادان واقع شده است.
پژوهش پیش روی سعی دارد تا با تکیه بر اصول پدافند غیرعامل به تحلیل موارد اشاره شده در منشور حفاظت شهرها و مناطق شهری تاریخی - منشور واشنگتن - در این محله بپردازد. منشور واشنگتن که در سال 1987 به تصویب رسیده است به تعریف اصول، اهداف، و روشهای ضروری برای حفاظت از شهرها و مناطق شهری تاریخی میپردازد. اطلاعات مورد نیاز جهت بررسی با مطالعات کتابخانهای و پیمایش میدانی جمعآوری شدهاند. روش پژوهش ترکیبی شامل راهبرد کیفی و مورد پژوهی است.
در گام نخست مؤلفهها و شاخصهای پدافند غیر عامل در بافت تاریخی موجود محله فهادان مورد سنجش و ارزیابی قرار گرفته است و پس از آن معیارهای مورد نظر منشور واشنگتن در خصوص حفاظت از بافت تاریخی شهری نیز دستهبندی و با نتایج بخش پیشین مورد مقایسه قرار گرفتهاند.
در این راستا راهبردهایی - تدافعی، تهاجمی، محافظهکارانه و رقابتی - جهت کاهش آسیبپذیری محله مطرح شده است. که اغلب راهبردها بعد کاربری، بعد از آن بعد کالبدی، ادراکی و دسترسی را پوشش میدهند. در انتها به این نتیجه میتوان رسید که برای حفاظت از محله فهادان بکارگیری اصول اشاره شده در منشور واشنگتن الزامی است
لیکن این اصول در اغلب موارد با الزامات پدافند غیرعامل مغایرت ندارد صرفاً باید آنها را توأمان و موازی هم پیش برد تا علاوه بر حفاظت، بافت تاریخی در برابر بلایای غیرمترقبه نیز ایمن باشد. در بند مقاومسازی نباید هویّت بافتو الگوهای موجود آن دستخوش تغییر شود و صرفاً میتوان از کاربریهای مخروبه برای ایجاد فضاهای باز در بافت استفاده کرد و امکان تخریب در بافت وجود ندارد.
مقدمه
وجود شهرهای با قدمت زیاد و مشکلات مربوط به شهرسازی بیبرنامه و گسترش بافتهای فرسوده شهری باعث شده است تا خطر زمین لرزه و تخریبهای ناشی از آن بسیاری از شهرهای کشور ما را نیز تهدید کند
شهر یزد، شهری در حاشیه کویر، دارای ارزشهای تاریخی و سنتی ویژه ای است. تقسیمات کالبدی شهر مانند کوی، محله، ناحیه، برزن و منطقه، تک مرکزی یا چند مرکزی بودن و... نیز وجوه دیگری از ساختار شهر محسوب میشوند که هر یک به لحاظ مقابله در برابر حوادث دارای استعداد خاص خود است
بافتهای تارخی با مشکلات گوناگون اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و محیطی درگیر هستندو. اهمیّت حفاظت از بافت تاریخی و سنتی استان یزد بر کسی پوشیده نیست. از جمله مسائلی که فقدان آن در بافت به چشم میخورد بحث فقدان مدیریت حفاظت جامع، علمی و کارآمد در یزد است
مشکلات بافت تاریخی یزد و عوامل آسیبپذیر موجود آن، در پژوهشهای متنوعی مورد ارزیابی قرارگرفته است. جهت ساماندهی شهر و ارتقاء عملکرد آن بر مبنای اصول پدافند غیرعامل مناسب است، به کوچکترین واحد در تقسیمبندیهای شهری که محله میباشد رجوع کنیم تا امکان بهره گیری از الزامات در سطوح دیگر ساختار شهر با ریسکپذیری کمتری فراهم شود. تاکنون تحقیقات متعددی در خصوص محلّه های شهری، محلّه های کلان شهر تهران، مدیریت بحران در شهر، برنامهریزی پدافند غیرعامل و ... انجامشده است؛ لیکن هیچیک از پژوهشهای جستجوشده، به بررسی محلههای شهری با رویکرد الزامات پدافند غیرعامل نپرداختهاند
محله فهادان با 12 زیر محله از محلههای تاریخی با آثار ارزشمند شهر یزد میباشد. آقای آجرکار به بررسی مشکلات بافت تاریخی محله فهادان پرداخته و با مرور تجربیات جهانی در زمینه مرمت و باززندهسازی بافتهای تاریخی، پیشنهاداتی جهت تجدید حیات محل فهادان ارائه داده است.
با توجه به پژوهش انجامشده توسط آقای فلاحآبادی و همکاران در سال 1392 تحت عنوان ارزیابی آسیبپذیری بافت تاریخی شهرها در برابر زلزله با استفاده از GIS و سیستم اطلاعات جغرافیایی AHP روش تحلیل سلسله مراتبی - مطالعه موردی: محله فهادان یزد - ، توزیع مناطق با آسیبپذیری بالا، حدود 65 درصد از مساحت محله را در برگرفته است و 20 درصد از محله، دارای آسیبپذیری متوسط و بقیه مساحت محله را فضاهای دارای آسیبپذیری کم به خود اختصاص دادهاند .[10] لذا باید برای کاهش این آسیب پذیریها راهحلهایی را بکار گرفت تا بافت بهعنوان سرمایهای ملی مورد حفاظت قرار گیرد. پدافند غیرعامل به عنوان یک اقدام در مرحله پیش از بحران، با هدف کاهش آسیبپذیری زیرساختها میبایست در برنامهریزیها مد نظر قرار گیرد .
با این حال در بحث بافتهای تاریخی بحث مرمت و حفاظت از سالهای پیش مطرحشده، که از پیشگامان حفاظت تاریخی میتوان به ویوله لودوک و جان راسکین اشاره کرد. طبق نظر راسکین تا حدامکان میبایست از هرگونه دخالت در وضعیت بنای تاریخی، حتی به منظور حذف بخشهای ناهماهنگ یا اضافه کردن بخشهای تازه و استحکام بخشیدن به قسمتهای ناپایدار و خطرناک، جلوگیری کرد
رویکرد حفاظت که از نقطه آغاز با مرمت تک بنا آغاز شده بود رفته رفته به فضای بین ابنیه، مجموعهها، بافتها، شهرهای تاریخی و امروزه به منظر فرهنگی و منظرشهری گسترش یافته است .از آنجائیکه بافتهایتاریخی هویّت شهرها را میسازند، لزوم توجه به آنها در مقابل زلزله و سایر حوادث غیرمترقبهپراهمیّت است.
سؤالات پژوهش:
1. چه رابطهای بین الزامات منشور واشنگتن و پدافند غیرعامل وجود دارد؟
2. محله فهادان با توجه به الزامات پدافند غیرعامل دارای چه ویژگیهایی است؟
3. چگونه میتوان ضمن توجه به منشور واشنگتن به اصول پدافند غیرعامل نیز پرداخت؟
2. روش پژوهش
روش این پژوهش ترکیبی از راهبرد کیفی و نمونه موردی است. در ابتدا با مطالعات کتابخانهای به شناسایی الزامات و اصول پدافند غیرعامل پرداخته شد. سپس به روش پیمایش میدانی ویژگیهای محله فهادان بر طبق الزامات پدافند غیرعامل استخراج گردید. بعد از آن با دستهبندی الزامات منشور واشنگتن در ابعاد مختلف، راهبردهایی - تدافعی، تهاجمی، محافظهکارانه و رقابتی - برای حفظ محله در راستای پدافند غیرعامل، با تطبیق الزامات منشور با الزامات پدافند غیرعامل ارائه گردید.
.3 مبانی نظری
.1-3 پدافند غیرعامل
در مواجهه با هر بحران، سه مرحله تعریف شده است پیش، حین و پس از بحران. راهکارهایی که قبل از وقوع هر بحران اندیشیده میشود تا موجب کاهش آسیبپذیری گردد، برنامهریزی پیش از بحران است.1 در مواجهه با مخاطرات جنگی و تروریستی، این راهکارها، پدافند غیرعامل2 نامیده میشوند .[6] در شکل 1 انواع مخاطرات به سه دسته طبیعی، تکنولوژیک یا انسان ساخت و جنگی و تروریستی تقسیم شدهاند.
شکل-1 انواع مخاطره، ]نگارندگان بر اسا
دهخدا در لغتنامه خود پدافند را اینگونه تعریف میکند: از نظر واژهشناسی واژه »پدافند« از دو جزء »پد« و»آفند« تشکیل شده است. در فرهنگ فارسی »پاد« یا »پد« پیشوندی است که به معانی »ضد، متضاد، پی و دنبال« بوده و هرگاه قبل از واژهای قرار گیرد معنای آن را معکوس مینماید. واژه »آفند« نیز به مفهوم »جنگ، جدال، پیکار و دشمنی« است
پدافند غیرعامل به مجموعهای از اقدامات دفاعی اطلاق میشود که به کمک آن می توان با کمترین امکانات و تجهیزات فنی، در مقابل تهاجم غافلگیرانه دشمن مقاومت کرد
پدافند غیرعامل مجموعهای از اقدامات غیرمسلحانه است که موجب کاهش آسیبپذیری نیروی انسانی، ساختمانها، تأسیسات، تجهیزات، سرمایهها، اسناد و شریانهای کشور در مقابل عملیات خصمانه و مخرب دشمن میگردد
پدافند غیرعامل مربوط به جنگ یا صلح نیست بلکه آمادگی برای مقابله با حوادث و بلایای مختلف طبیعی و غیرطبیعی است . دفاع غیرعامل شهری در واقع مجموعه تمهیدات، اقدامات و طرحهایی است که با استفاده از ابزار، شرایط حتیالمقدور بدون نیاز به نیروی انسانی در شهر به صورت خود اتکاء صورت گیرد
عدم توجه به حفاظت در مقابل بلایا میتواند باعث از بینرفتن نیروی انسانی، افزایش آسیب پذیری بناها و در نتیجه صرف هزینههای اضافی بعد از حادثه شود. عمدهترین هدف پدافند غیرعامل، ایمنسازی و کاهش آسیبپذیری زیرساختهای مورد نیاز است تا به تدریج شرایطی را برایامنیّت ایجاد نماید
اصول مطرح شده در پدافند غیرعامل شامل موارد زیر میباشد:
-1مکانیابی3؛ -2کوچکسازی؛ -3مقاومسازی4 و استحکامات؛ -4پراکندگی5 و تمرکززدایی؛ -5جابهجایی و تفرق6؛ -6موانع و دسترسی؛ -7آمایش سرزمین؛ -8آمایش دفاعی؛ -9اختفا ؛ -10پوشش؛ -11فریب؛ -12تحرک؛ -13اعلان خبر.
استراتژیهای ذکرشده زیر برای حداکثر امنیّت ساکنان در نظر گرفته شدهاست:
· تمرکز بر طراحی فضاهای عمومی به عنوان بستر و پایه.
· استفاده از راههای مختلف عبور برای جدا کردن دسترسی و افزایش امنیّت.
· کوچههای باریک و فشرده برای کاهش سرعت حرکت نیروهای دشمن، ساخت ساباط - اتاقها یا سقفهایی که بهعنوان سقف کوچه ساخته شده اند - در ارتفاعی که مانع حرکت سواره نظام و سربازانی که دارای ابزار جنگی بلند هستند، میشود.
· حذف فضاهای آزاد در مناطق مسکونی / محلهها و استفاده از فضاهای کوچکتر بهعنوان فضای محله و طراحی درهای خانه در این فضا برای افزایش امنیّت.
· طراحی کوچههای بنبست برای گمراه کردن بیگانگان
.2-3 منشور واشنگتن
توصیه نامهها و منشورهای متعددی برای حفاظت تنظیم گردیدند که هرکدام با اصولی مسیر حفاظت را دراستای حفظ هویّت و اصالت مشخص میکنند. این منشورها توصیههایی را جهت مرمت و حفاظت از بناها ساخت و سازهای جدید و همچنین ارتباط بناها با هم و با محیط اطرافشان ارائه میدهند. در این میان منشور واشنگتن، جهت حفاظت از شهر تاریخی در سال 1987 تنظیم گردیده است
این منشور به محوطههای شهری تاریخی، بزرگ و کوچک، مشتمل بر شهرها و مراکز و مناطق تاریخی، به همراه محیط طبیعی و ساخته بشر آن میپردازد . به منظور تأثیر بیشتر حفاظت شهرهای تاریخی سیاستهای منسمجی در هر سطح باید اعمال شود. تداوم نگهداری را برای حفاظت بشار مهم تلقی میکند.
این منشور شامل شانزدهم اصول و اهداف و روشها و ابزارکار میباشد. در بند دوم از اصول و اهداف به کیفیتهایی که باید در بافت تاریخی حفظ شوند اشاره میکند. برای مثال الگوهایی که توسط قطعهها و خیابانها تعریف شدهاست و شکل ظاهری بناها که به کمک مقیاس، اندازه، سبک و ساختار و غیره از جمله این کیفیتها هستند. در بند نهم به این نکته اشاره میشود که بهبود وضع مسکن، باید یکی از اهداف اصلی حفاظت باشد.
