بخشی از مقاله
چکیده:
اصفهان از محلات گوناگونی تشکیل شده است که این محلات هر کدام به نوبه خود از اعتبار، منزلت، قدمت، فرهنگ و تاریخ پر فراز و نشیبی برخوردار بوده و آیینه تمام نمای فرهنگ و هویت اصفهان می باشند.محله کران یکی از محلات با سابقه اصفهان می باشد که در دوران سلجوقیان شاهان و وزرا توجه خاصی بدان داشته و از لحاظ سیاسی و اجتماعی حائز اهمیت بوده است.در این محله بناهای ارزشمندی احداث گردیده که متاسفانه تعداد زیادی از آنها تخریب شده است.در این جستار ضمن معرفی تاریخی محله کران به تحلیل و بررسی جایگاه تربت نظام - بقعه نظامیه - پرداخته خواهد شد. روش این پژوهش به شیوه توصیفی تحلیلی و تاریخی بوده و اطلاعات به شیوه کتابخانه ای اسنادی و میدانی گردآوری شده است.
مقدمه:
اصفهان یکی از شهرهایی است که در دوران اسلامی از موقعیت ممتازی برخوردار گشته و در چند دوره پایتخت حکومت های مختلف بوده است.اصفهان در زمان سلجوقیان به عنوان پایتخت انتخاب شده و محلات آن در نهایت عظمت و شکوفایی بوده اند.یکی از این محلات محله کران می باشد که محل رفت و آمد شاهان و وزرای سلاجقه بوده و بناها و آثار ارزشمندی در این محله احداث شده که در طی قرون اخیر از بین رفته اند.
آن چیزی که به اهمیت این محله می افزاید وجود مقابر ملکشاه سلجوقی و وزیر با کفایتش خواجه نظام الملک، شاهزادگان سلجوقی و ترکان خاتون می باشد که نه تنها برای تمدن ما مهم است بل شهرت جهانی دارد و از همین حیث اعتبار و منزلت تاریخی را برای این محله به ارمغان می آورد و از نکات مثبت جهت جذب گردشگر خارجی و داخلی می باشد.نگارنده در این جستار به دنبال آن است که به سوالاتی پیرامون پیشینه تاریخی محله و جایگاه و ارزش بقعه نظامیه در تاریخ تمدن جهان اسلام پاسخ دهد.
موقعیت محله کران:
یکی از محلات بسیار قدیمیو تاریخی اصفهان محله کران است.محله کران نزدیک محله خُشینان و میدان قدیم عتیق است. امروزه قسمتی از این محله در خیابان احمد آباد و قسمتی دیگر در خیابان ولیعصر واقع است. - دادخواه، - 5 :1392این محله از محلات و مناطق شرق اصفهان به شمار می آمد که پیش از دوره سلجوقی آباد بود.مولف معجم البلدان شماری از بزرگان و علما را از این محله دانسته است.مدرسه سلطان ملکشاه از آثار این محله بود که محل قبر خواجه نظام الملک و آن پادشاه آنجاست.
همچنین کران بازارهایی از جمله دارالبطیخ و ماجشون - ماه گون - داشته که از لحاظ اقتصادی پر رونق بوده است.مولف نزهه القلوب این محله را جزو چهار ناحیه آباد اصفهان پیش از دوره صفویه دانسته است. - ریاحی، :1391 - 107 در مورد اصفهان قدیم و پیشینه تاریخی آن، بعضی نخست بانی را طهمورث گویند که چهار دیه دردشت و جوباره و کوشک و کران را به یکدیگر پیوست داده و جمشید بر آبادی شهر و نواحی افزود.
- جابری انصاری، - 4 :1378بیشتر مبانی سلاجقه از میدان کهنه تا کران بوده که به حوادث از بین رفته است. - همان: - 18 امروزه این منطقه را دارالبطیخ می گویند، - دادخواه، - 5 :1392 چونکه آنجا بازار میوه فروشان بوده و چون خربزه اصفهان معروف است و خربزه فراوان بوده به این نام شناخته می شده است - جابری انصاری، - 119 :1378 این بخش از محله کران را عامه »دال بیتی« و اهل قلم »دارالبطیخ« می نویسند.
چون از محله احمدآباد به آنجا می روند از مواضع معروف به »منبرگلی« و »پاچنار سوخته« می گذرند و در فاصله نزدیکی به مقبره خواجه نظام الملک به فضایی مشجر می رسند که سابقاً قبرستان دال بیتی بوده و به درختستان تبدیل شده و هم اکنون به قبرستان دال بیتی معروف است.در سمت غرب این فضا بقعه کوچکی قرار دارد که به امامزاده ابراهیم معروف است.بعد از امامزاده موضعی است که آنجا را دال بیتی می گویند.
در این موضع چناری بسیار کهن سال است که به نظر ارباب خبرت نهصد سال یا بیشتر از عمر آن می گذرد و به احتمال قوی به عهد ملکشاه و خواجه نظام الملک مربوط است.این چنار را اهل محل »چنار دال بیتی« می نامند و موضع مجاور آنرا به نام »محله پاچنار دال بیتی« می خوانند.پهلوی چنار مسجد کوچکی است و در نزدیکی آن درب بقعه مقبره نظامیه است.البته این چنار امروزه وجود ندارد و تا چند سال پیش در این محل پابرجا بوده است.بقعه در ضلع جنوبی کوچه پاچنار دال بیتی واقع شده و درب بقعه به طرف شمال باز می شود. - همایی، - 67 :1384
بقعه نظامیه:
بنیان های شکل گیری بقعه:
از مقابر درونی شهر که آثار بزرگ قدیمی دارد مقبره دارالبطیخ است.ملکشاه سلجوقی و خواجه نظام الملک در این محل مبانی عالیه داشتند که امروز نشانی از آن نیست.خواجه در این محل مدرسه نظامیه را ساخت و پس از کشته شدندش در بروجرد غلامان و متعلقات خواجه او را به همین محل که شاید قسمتی از محل مدرسه باشد یا ملحق به مدرسه باشد دفن نمودند . - جابری انصاری، - 119 :1378 آن مقام را اهل اصفهان تربت نظام می گویند. - هنرفر، - 235 :1352نسب قتل خواجه را به پیروان حسن صباح می دهند اما بی آگاهی ملکشاه و تدبیر تاج الملک نبود. - جابری انصاری، - 119
