مقاله ضرورت توجه به سالمندان در بلایای طبیعی ، از منظر حقوق بین الملل

بخشی از مقاله

ضرورت توجه به سالمندان در بلایای طبیعی، از منظر حقوق بین الملل

چکیده

از سال1960 تا کنون، بلایای طبیعی رشد چشمگیری داشتهاند؛ این رشد نهتنها در تعداد، بلکه در شدت بلایای طبیعی نیز مشاهده شده است. از سوی دیگر، جمعیت جهان به سرعت به سمت سالمندی در حرکت است و پیش بینی میشود تا سال 2050، تعداد افراد بالای شصت سال، سه برابر شود. سن، از جمله متغیرهایی است که آسیبپذیری ناشی از بلایا را تشدید میکند؛ لذا سالمندان جزء آسیب پذیرترین گروهها، در بلایای طبیعی هستند؛ اما متاسفانه، این افراد و نیازهایشان در چنین شرایطی نادیده انگاشته می شوند. در عین حال باید توجه داشت که تمامی جمعیت سالمند نیز نیازمند کمک و یا وابسته نیستند. بخشی از سالمندان، علی رغم ضعف قوای بدنی که اقتضای سن آنها است، توانایی مقابله با بلایا و تطبیق با شرایط را داشته و حتی می توانند در این شرایط، کمکرسان باشند . در سطح بینالمللی، سازمان ملل، هیچ آژانس تخصصی برای حمایت از سالمندان نداشته و در میان سازمانهای بین المللی غیر دولتی نیز تنها تعداد اندکی به این گروه از افراد پرداختهاند. روز بین المللی کاهش خطرپذیری بلایا، در سال 2014، تمرکز خود را بر سالمندان، نیازهای آنان و سهمی که میتوانند در برنامهریزی و درک کاهش خطرپذیری بلایای طبیعی در جامعه داشته باشند معطوف کرد، تا زمینهی طرح این مساله را در سومین کنفرانس بینالمللی کاهش خطرپذیری بلایا، در سال 2015 ، فراهم کند. مقاله حاضر نتیجه گیری میکند، که توجه به سالمندان در دو بعد حمایتی و مشارکتی در بلایای طبیعی ضروری است و میتواند تلفات ناشی از بلایای طبیعی را به شکل قابل توجهی کاهش دهد.

واژگان کلیدی: سالمندان، بلایای طبیعی، حقوق بینالملل، آسیبپذیری، حمایت، مشارکت

- 1 مقدمه

بلایای طبیعی مساله ی امروز بشر نبوده و از دیرباز انسان را درگیر خود کرده است. تنها تفاوتی که بلایـای طبیعـی کنـونی، نسـبت بـه گذشـته دارنـد، رشـد حیرت آور آنها است. آمارها به روشنی حاکی از آن هستند که از سال1960 تا کنون، بلایای طبیعی رشد چشمگیری داشته اند؛ این رشد نهتنها در تعـداد، بلکـه در شدت بلایای طبیعی نیز مشاهده شده است. بر اساس آمارها، در دهه 1970، به طور میانگین، سالانه 78 بلا رخ مـیداده اسـت؛ در حـالی کـه ایـن آمـار در سال 2004، به 348 مورد افزایش یافته است. هزینه های ناشی از بلایا نیز ، بین سال های 1950 تا 1990، با رشد 15 برابری مواجه بوده اسـت. از سـال 1990 تا سال2000 نیز، بلایای طبیعی، به طور میانگین، سالانه، قریـب بـه 66 میلیـارد دلار خسـارت برجـای گذاشـتهانـد.((Benson, 2004 در سـال 2010، در مجموع 950 مخاطره طبیعی رخ داده است که 385 مورد آن بلای طبیعی بوده و 130 میلیارد دلار خسارت بر جـای گذاشـته اسـت. (Olson, 2011) در سال 2013، بار دیگر بلایای طبیعی، تاثیر مخربی بر جامعهی بشری گذاشت و در این سال 330 مورد بلای طبیعـی در 108 کشـور گـزارش شـد، کـه مـرگ 21610نفر و ورود خسارت 118 میلیارد دلاری از نتایج تاسف بار این بلایا بود.((Guha-Sapir, 2014

از سوی دیگر، در حال حاضر، جمعیت جهان به سرعت به سمت سالمندی در حرکت است. پیشبینی میشود تا سال 2050، تعداد افراد بالای شصت سال، سه برابر شده و به حدود 2 میلیارد نفر برسد. سرعت افزایش جمعیت بالای هشتاد سال، بیشتر بوده و سالانه %3,8 رشد دارد؛ این در حالی است که رشد جمعیت بین 60 تا 79 سال، سالیانه %2 است.((Okello, 2007

مروری بر مطالعات انجام شده نشان می دهد که برخی متغیرها، آسیبپذیری ناشی از بلایا را تشدید می کنند. سن، از جمله متغیرهایی است که در کنار جنسیت، توانایی جسمی، نژاد و طبقهی اجتماعی، در آسیب پذیری ناشی از بلایا تاثیر گذار است. حاصل مطالعات و پژوهشهای انجام داده شده دربارهی آسیبهای ناشی از بلایا، بیانگر این نکته است که خطرات ناشی از بلایا، تابعی از در معرض حوادث قرار گرفتن مردم و درجه ای از توانایی آنها برای کاهش خطرات بلایا است. به عبارت دیگر، عدم توانایی نسبی در پیشبینی، آمادگی، بقا و تطابق با بلایا، می تواند بر افزایش اثرات و تشدید پیامدهای بلایا تاثیر گذارد.((Enarson, 2002

آمارها نشان میدهد که سالانه 26 میلیون سالمند تحت تاثیر بلایا قرار میگیرند؛ در اثر طوفان کاترینا، حدود 1330 نفر جان خود را از دست دادند که بیشتر این قربانیان را سالمندان تشکیل میدادند.((Rother, 2006 این در حالی است که سازمان ملل هیچ آژانس تخصصی برای حمایت از سالمندان نداشته و در میان سازمانهای بین المللی غیر دولتی نیز تنها تعداد اندکی به این گروه از افراد پرداخته اند.(( Age International, 2012

1

وقتی جامعهای تحت تاثیر بلایای طبیعی قرار میگیرد، سالمندان جزء آسیبپذیرترین گروهها به شمار میآیند که بعضی از آنها نیازمند کمک رسانی ویژه و برخی دیگر نیازمند نگاهی ویژه در کمک رسانیهای عمومی هستند.((HelpAge International, 2012 در این میان، سالمندانی که مبتلا به بیماریهای مزمن یا معلولیت بوده و یا برای خروج از مناطق ناامن و بازپروریِ پس از بلایا نیاز به کمک بیشتر دارند، شرایط دشوارتری را تجربه میکنند. بنابراین نیازهای آنها باید شناسایی شده و در طرحهای مدیریت بحران برای پاسخگویی به آنها، برنامهریزی شود.((Benson, 2007 با این حال، برنامههای بشردوستانه اغلب به دلیل عدم مشورت با سالمندان دربارهی نیازهای آنان و نداشتن درک صحیح از این نیازها قادر به شناسایی درست مشکلات سالمندان نیستند.
(HelpAge International, 2012)

در عین حال باید توجه داشت که تمامی جمعیت سالمند نیز، نیازمند کمک و یا وابسته نیستند. بخشی از سالمندان، علیرغم ضعف قوای بدنی که اقتضای سن آنها است، توانایی مقابله با بلایا و تطبیق با شرایط را دارند. سالمندان با بر عهده گرفتن نقشهای مختلف در شرایط بحرانی، بی اندازه کمکحال اجتماع و خانوادهی خود بوده عموماً خود را وقف کمک به فرزندان و نوههایشان مینمایند.((Hutton, 2008 لذا نقش فعال سالمندان در بلایا را نباید نادیده گرفت.

بنابراین در موضوع بلایای طبیعی از دو بعد میتوان به سالمندان نگریست؛ نخست به عنوان گروهی آسیبپذیر و نیازمند کمک؛ و دوم به عنوان منبعی سرشار از تجربیات ناب و کمک رسان.

در ایـن راســتا، روز بـین المللــی کـاهش خطرپــذیری بلایـا، کــه 13 اکتبـر هــر سـال مــیباشـد، در ســال 2014، تمرکـز خــود را بـر ســالمندان، نیازهــای آنــان و ســهمی کــه مــیتواننــد در برنامــهریــزی و درک کــاهش خطــرپــذیری بلایــای طبیعــی در جامعــه داشــته باشــند معطــوف کــرد. روز بــینالمللــی کــاهش بلایــا، قصــد دارد تــا بــا شــفافســازی در خصــوص موضــوع ســالمندان و بلایــا، زمینــهی طــرح آن را در ســومین کنفــرانس بــینالمللــی کــاهش خطرپذیری بلایا که قرار است در سال 2015، در ژاپن برگزار شود، فراهم کند.((UNISDR, 2014

افزایش روز افزون شدت و تعداد بلایای طبیعی از یک سو و رشد جمعیت سالمندان از سوی دیگر، اهمیت توجه به سالمندان در بلایای طبیعی را افزایش میدهد. اختصاص روز بینالمللی کاهش خطرپذیری بلایا به سالمندان در سال جاری نیز به روشنی بر این اهمیت صحه گذارده است. مقالهی حاضر قصد دارد تا با توجه به اهمیت موضوع مذکور، به مطالعهی وضعیت سالمندان در بلایای طبیعی پرداخته و اقدامات حقوق بینالملل در این زمینه را بررسی نماید.

در این راستا، ابتدا به تعریف مفاهیم بلایای طبیعی و تفاوت آن با مخاطرات طبیعی، آسیبپذیری و سالمندی و این که سالمند به چه گروه سنی اطلاق میشود پرداخته، سپس به چالشهای فراروی سالمندان در زمان وقوع وضعیتهای اضطراری ناشی از بلایای طبیعی اشاره میکنیم و در نهایت نیز رویکرد حقوق بینالملل و اسناد بینالمللی به سالمندان، در بلایای طبیعی را مطالعه و بررسی خواهیم نمود.

2 -مفاهیم

در این مقاله، سه مفهوم اصلی بلایای طبیعی، آسیبپذیری و سالمندی به وفور مورد استفاده قرار گرفته است. با توجه به اینکه این واژگان در ادبیات عامه و در حوزههای مختلف، معانی نزدیک اما متفاوتی القاء میکنند و در موضوع مورد نظر ما نیز برداشت ویژه ای از آنها مد نظر است، لازم است که ابتدا تعریف این سه واژه بیان، و حدود و ثغور آنها در بحث مورد نظر، مشخص شود.

-1-2 بلا و بلایای طبیعی

تعاریف متعددی از واژهی » بلا 1 « ارائه شده است. اما با توجه به کاربردی که ما در این مجال مد نظر داریم باید گفت، بلا عبارت است از، »حادثهای ناگهانی که دارای آثار مخرب گسترده است(IRIN Web Special, 2005).«

بلا، حادثهای ناگهانی و مصیبت بار است که روند عادی امور در جامعه را مختل می سازد. خسارات جانی، مالی و زیست محیطی بلا، گاه به حدی است که جامعهی آسیب دیده به تنهایی و با تکیه به منابع داخلی نمیتواند آن را جبران نماید. بلایا اغلب منشاء طبیعی دارند؛ اما در بعضی موارد، مثل جنگ، انسان علت تامهی وقوع آنهاست. بلا، ترکیبی از خطرات، آسیب پذیری و عدم توانایی در کاهش آثار منفی باالقوهی خطرات است.((Ibid

برای اینکه یک بلا در چهارچوب » راهبرد بین المللی سازمان ملل برای کاهش بلایا 2« قرار گیرد، حداقل باید یکی از معیارهای زیر را داشته باشد:

2

▪ منجر به مرگ 10 یا بیش از 10 تن شود؛

▪ حداقل 100 تن را تحت تاثیر قرار دهد؛

▪ دولت آسیب دیده اعلامیه » حالت اضطراری« صادر کند؛

▪ دولت آسیب دیده از جامعهی بینالملل تقاضای کمک نماید.((Ibid

»بلای طبیعی1« عبارت است از اختلالی جدی که از یک »مخاطره ی طبیعی2« نشات گرفته، منجر به خسارات جانی، مالی و زیست محیطی شده و جبران آن خارج از توان بلادیدگان است.((UNDP, 2012 مخاطرات طبیعی به دو دسته تقسیم می شوند:

1. مخاطرات آب و هوایی؛ مانند طوفان، خشکسالی، سیل و شوک های حرارتی)3 تغییرات ناگهانی دما).

2. مخاطرات ژئوفیزیکی؛ مانند زلزله، آتشفشان و زمین لغزش((Humanitarian Policy Group, 2006

واژهی » بلای طبیعی « واژهای پیچیده است و گاهی برداشتهای نادرستی از آن میشود. در اینجا لازم است که به چند نکته در خصوص این واژه اشاره شود:

▪ بلایای طبیعی،صرفاً طبیعی نیستند و در واقع منشاء آنها هم طبیعی است و هم انسانی. به عبارت دیگر انسان و طبیعت، هر دو، در بروز بلایای طبیعی نقش داشته و در این امر، پیوندی ناگسستنی در میان آنها برقرار است؛

▪ مخاطرات طبیعی باید از بلایای طبیعی تمیز داده شوند. البته مخاطرات طبیعی اغلب منجر به وقوع بلا می شوند؛ اما علت اصلی وقوع بلا »آسیب پذیری« انسان در مقابل مخاطرات است و نه صرف مخاطرات؛

▪ تغییراتی که به واسطهی اعمال انسان در طبیعت رخ میدهند، مثل تغییرات دما یا تخریب محیط زیست، باعث میشود، مخاطرات طبیعی، مثل طوفان ها، از نظر کمی، افزایش یافته و از نظر کیفی، شدت تخریب بالاتری داشته باشند؛

▪ معمولا بلایا تنها از یک مخاطرهی طبیعی نشات نمیگیرند، بلکه مجموعهای از مخاطرات و آثار متقابل آنها در زمان ها و فواصل متفاوت منجر به بروز یک بلا میگردد.((Ibid

-2-2آسیبپذیری

»آســیب پــذیری4« عبــارت اســت از، میــزان اثــر پــذیری فــرد یــا گروهــی از افــراد، از وقــایع ناخوشــایند.((Longley, 2006 متغیرهــای اساســی در تشخیص آسیب پذیری عبارتند از، در معرض آسیب بودن و استعداد آسیب دیدن داشتن.((Overseas Development Group, 2005

»فدراسیون بین المللی جمعیتهای صلیب سرخ و هلال احمر5«، آسیبپذیری را اینگونه تعریف میکند:

ظرفیت پایین شخص یا گروهـی از اشـخاص، در پـیش بینـی مخـاطرات طبیعـی وانسـان سـاز، واکـنش بـه آنهـا، پایـداری در برابـر آنهـا و تـرمیم آثـار آنهـا، »آسیب پذیری« نامیده میشـود. ایـن واژه دارای مفهـومی نسـبی و متغیـر بـوده و اغلـب بـا فقـر در ارتبـاط اسـت؛ امـا در مـواقعی کـه افـراد، در مواجهـه بـا خطــرات و صــدمات، تنهــا، فاقــد امنیــت و بــیدفــاع باشــند نیــز بــروز مــیکنــد. (International Federation of Red Cross and Red Crescent Societies, 2014)

آسیبپذیری افراد در برابر مخاطرات، نسبت به طبقهی اجتماعی، جنسیت، سن، نژاد و سایر ویژگیهای آنها، متفاوت است. همچنین آسیبپذیری ممکن است در وضعیتها مختلف، دارای معانی متفاوت باشد.((Ibid

-3-2سالمندی

3

تعریف »سالمندی1« و تعیین محدودهی سنی آن، بسته به دورههای زمانی و جوامع مختلف، متفاوت است. سالمندی را میتوان بر پایهی میزان امید به زندگی تعریف کرد. بر این اساس، در سال 1900میلادی، امید به زندگی در کشورهای توسعه یافته و به تَبَع آن مرز سالمندی بین 45 تا 50 سال بود که در حال حاضر به 80 سال رسیده است. سالمندی را ورای سن تقویمی نیز تعریف کرده اند. بر این اساس، تغییر در نفشها و فعالیتهای اجتماعی، شاخص سالمندی است. برای مثال پدربزرگ یا مادربزرگ شدن و یا بازنشسته شدن، بیانگر سالمند شدن است. سالمندی اغلب به سن بالایی اطلاق میشود، که در آن سن، ظرفیتهای ذهنی و جسمی کاهش یافته و احتمال بروز بیماری و معلولیت در فرد بیشتر میشود. سازمان ملل متحد، 60 سالگی را مرز سالمندی قرار داده و افراد 60 سال به بالا را سالمند به حساب میآورد.((UNFPA, 2012 در پژوهش حاضر نیز، سن بالای 60 سال معیار سالمندی در نظر گرفته شده است.

3 جهانِ- در حال حرکت به سوی سالمندی، و افزایش سالمندان

تا سال 2050، تعداد افراد سالمند سه برابر شده و از 650 میلیون %11) کل جمعیت جهان) به 2 میلیارد نفر((%22 افزایش خواهد یافت. این بدان معنا است که در آن زمان، جمعیت سالمندان شروع به پیشی گرفتن از جمعیت کودکان زیر 14 سال خواهد کرد. نمودارهای زیر به وضوح نمایانگر این مطلب هستند:
(UNDESA, 2011) (Wells, 2005)

نمودار (2) مقایسه رشد جمعیت سالمندان و کودکان زیر 14 سال

4

همچنین امروزه %60 جمعیت سالمند، در کشورهای در حال توسعه زندگی می کنند که این درصد تا سال 2050 به %80 افزایش پیدا خواهد کرد. سـالمندان، آسیب پذیرترین گروه در بلایای طبیعی و مخاصمات مسلحانه هستند. با روند رو به رشد پیری جمعیت در جهان، و همچنین افزایش چشمگیر بلایـای طبیعـی، جمعیت آسیبپذیر نیز روز به روز افزایش پیدا خواهند کرد.((HelpAge International, 2014 نمودار ذیل جمعیت سالمندان را مابین سالهـای 1950 تا 2050، به تفکیک در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه، مشخص میکند:((UNDESA, 2010

نمودار (3) مقایسه رشد سالمندان در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه

سن

بالا،
باعث

کاهش قدرت ماهیچهای و به تبع آن کاهش تحرک، اختلال در بینایی و شنوایی و آسیبپذیری بیشتر در برابر گرما و سرما میشود. اختلالات جزئی در سلامتی سالمندان، میتواند به معلولیت های بزرگ تبدیل شده و توانایی آنها برای مقابله با بلایا را از بین ببرد. سالمندان ضعیف یا خانهنشین، کمتر قادر یا مایل به فرار سریع یا حفاظت خود از آسیبها هستند.((Ibid

4 -چالشهای پیش روی سالمندان در بلایای طبیعی

مسائل و چالشهای پیش روی سالمندان در بلایای طبیعی را به دو دسته میتوان تقسیم کرد. نخست، مسائل از پیش موجودی که پیش از وقوع بلا نیز وجود داشتهاند و وقوع بلا، موجب وخیمتر شدن آن گشته است؛ و دوم، مسائل و خطراتی که مستقیماً توسط بلایا ایجاد شدهاند. در بحث واکنش به بلایا، به نظر میرسد منطقیتر این باشد که بر دسته دوم، یعنی خطرات و مسائلی که مستقیماً بواسطهی وقوع بلایا ایجاد می شوند، مانند آوارگی، تمرکز کنیم؛ زیرا برای سالمندان، انطباق با شرایط جدید و چالشهای مرتبط با آن، دشوارتر است. با این حال، نمیتوان تاثیر بلایا بر مسائل از پیش موجود که ممکن است منجر به ایراد آسیبهای طولانی مدت به سلامتی سالمندان شده و توانایی آنها برای مقابله با بلا را کاهش دهد، نادیده گرفت.((Allaire, 2013

-1-4مشکلات از پیش موجود سالمندان و تشدید آنها توسط بلایا

بلایای طبیعی اغلب درصد بالایی از اهالی یک کشور را تحت تاثیر قرار میدهد که بخشی از آنها سالمندان هستندسالمندان. عموماً، از مسائلی رنج میبرند که مقتضای سن آنان است و بر توانایی آنها برای واکنش به بلایا تاثیرگذار خواهد بود. این مسائل تحت تاثیر بلایا، شدت یافته و آسیبپذیری سالمندان را افزایش میدهد. فقر، تنهایی، ملزومات خاص بهداشتی-درمانی و غذایی و معلولیت از جملهی این مشکلات هستند.

-1-1-4فقر و طرد اجتماعی

آمارها نشان میدهد که اکثر قربانیان بلایای طبیعی فقیر و تهیدست هستند. دبیر کل سازمان ملل متحد در گزارش 25 مارس 2005 خود به این نکته اشاره کرده و گفته است اگر برای رفع مشکل تلفات انسانی و خسارات ناشی از بلایا اقدام مناسبی صورت نگیرد، تحقق اهداف هزاره برای توسعه با مانع روبهرو خواهد شد. (بیگزاده, (1384فقر و طرد اجتماعی، مشکلاتی هستند که سالمندان مجبور به دست و پنجه نرم کردن با آن میباشند؛ به ویژه اینکه نزدیک به 80 درصد جمعیت سالمندان، فاقد هرگونه مستمری بوده و برای تامین معاش خود متکی به درآمد کارگری یا درآمد خانوادهی خود می باشند. (UNDP,
2014)

البته فقر،مساله ای نیست که منحصر به سالمندان باشد؛ با این حال شواهد نشان میدهد که سالمندان اغلب جزء فقیرترین اعضای یک جامعه هستند. نزدیک به 100 میلیون سالمند، با درآمد روزانه کمتر از یک دلار زندگی میکنند؛ و 80 درصد سالمندان در کشورهای در حال توسعه، درآمد ثابتی ندارند.

5

(Allaire, 2013) بر اساس آمارهای سازمان توسعه و همکاریهای اقتصادی، نرخ فقر در میان سالمندان با 13,5 درصد، درصد بالاتری، نسبت به نرخ فقر درکل جمعیت با 10,6 درصد، دارد.((UNDP, 2014 سالمندانی که از نظر اقتصادی به خانوادههای خود وابسته هستند، بعضاً به دلیل فقر شدید خانواده، از خانه بیرون رانده شده و لذا از تامین نیازهای اولیهی خود باز میمانندوقوع. بلایا، معمولاً، شرایط را دشوارتر کرده و دسترسی به کالاها و خدمات ابتدایی زندگی، مثل غذا و مراقبتهای بهداشتی درمانی، را برای سالمندان مشکلتر میکند؛ که این میتواند منجر به صدمات شدید و حتی مرگ سالمندان شود. زیرا وقتی سالمندان توسط خانواده و حتی جامعه طرد میشوند، ممکن است از کمکهای بشردوستانهای که برای آنها فراهم شده است نیز آگاه نشوند.
(Allaire, 2013)

-2-1-4 تنهایی

سالمندان ممکن است به دلایل مختلف، تنها زندگی کنند. این تنهایی گاهی اوقات باعث میشود که آنها به دلیل ضعف حرکتی، نتوانند از خانه خارج شده و با دوستان و خویشان خود ارتباط داشته باشند؛ که این منجر به منزوی شدن آنها میگردد. تنها بودن سالمندان در وضعیتهای اضطراریِ وقوع بلایای طبیعی، منجر به عدم اطلاع از کالا و خدمات فراهم شده برای آنان شده که این تحمیل تبعیضی آشکار در حق آنان است.((Ibid

-3-1-4 ملزومات خاص بهداشتی-درمانی و غذایی

سالمندان اصولاً، متناسب با سنشان، باید از دستور غذایی ویژهای تبعیت کرده و داروهای خاصی مصرف نمایند از طرف دیگر گاه شرایط فیزیکی آنان به گونهای است که نیازمند خدمات بهداشتی-درمانی مداوم هستند. شرایط بحرانی و نامنظم پس از بلایا، سالمندان را در دسترسی به این ملزومات با مشکل مواجه کرده و این امر ممکن است منجر به تشدید بیماری آنها شود. در برخی بیماریهای مزمن، مثل فشار خون بالا یا دیابت، در صورتی که داروی مناسب و به موقع دریافت نشود، عوارض شدیدی به همراه داشته و ممکن است منجر به مرگ شود. علاوه بر این، سیستم ایمنی بدن سالمندان نسبت به سایرین ضعیفتر بوده و کوچکترین جراحت یا صدمهای میتواند عواقبی جدی برای آنها به همراه آورد.((Ibid

-4-1-4 معلولیت

هر چه سن افراد بالاتر رود، احتمال ابتلا به معلولیت نیز افزایش می یابد. بر اساس آمارها، بیش از 46درصد سالمندانِ جهان، مبتلا به معلولیت هستند. (UNDP, 2014) در وضعیتهای اضطراریِ وقوع بلایای طبیعی، سالمندانی که دارای معلولیت جسمی-حرکتی یا ذهنی نیز هستند، آسیبپذیری و وابستگی بیشتری نسبت به قبل از وقوع بلا را تجربه خواهند کرد. درهمپاشیدن خانواده در اثر وقوع بلا و جدا افتادان آنها از پرستارانشان وضعیت بسیار دشواری را برای آنها به وجود خواهد آورد؛ به گونه ای که حتی از تامین ابتداییترین نیازهای خود نیز درمیمانند.((Allaire, 2013

-2-4 مسائل ایجاد شده بواسطهی وقوع بلایای طبیعی

همانطور که گفتهد،شعلاوه بر مشکلاتِ از پیش موجود، مسائلی هم هستند که مستقیماً به موجب وقوع بلایا ایجاد می شوند. در ادامه به ذکر برخی از این مشکلات اشاره خواهیم کرد.

-1-2-4 پنهان ماندن از دید امدادرسانان و فعالان بشردوستانه

اصولاً، سالمندان باید در زمرهی گروههای آسیبپذیر شناسایی شوند، اما در عمل، اطلاعات جامعی در خصوص آنها وجود ندارد، برنامههای امدادرسانی و کمکهای انسان دوستانه پاسخگوی نیازهای آنان نیستند و کمتر از آنها در خصوص برنامهریزی و اجرای عملیاتهای کمکرسانی مشورت گرفته می شود. به علاوه، ظرفیت آنها در مشارکت فعال در امدرسانی و واکنش به بلایای طبیعی نیز نادیده انگاشته می شود.((HelpAge International, 2012

-2-2-4 عدم دسترسی به فرایند توزیع مواد غذایی

در صورتی که برای توزیع مواد غذایی، سیستم ثبت نام نظاممند وجود نداشته باشد، ممکن است سالمندان ، به راحتی از فرایند توزیع غذا محروم مانند. در مواقعی هم که موفق به ثبت نام در این فرایند میشوند، گاه، به دلیل توزیع متمرکز مواد غذایی و عدم توزیع فرد به فرد، سالمندان نمیتوانند سهمیهی خود را دریافت نمایند؛ چراکه بعضاً محل توزیع مواد غذایی دور بوده و سالمندان هم دارای محدودیتهای حرکتی هستند و قادر نیستند خود را به محل توزیع

برسانند. (Ibid)

-3-2-4 عدم دسترسی به خدمات بهداشتی-درمانی

دسترسی به خدمات بهداشتی-درمانی متمرکز، برای سالمندان دشوار است؛ زیرا برخی از آنان قادر به حرکت نبوده و برخی دیگر به سختی میتوانند حرکت کنند. در صورتی که این خدمات به صورت سیار ارائه نشود، میتواند منجر به عوارض شدیدی برای سالمندان گردد.((Ibid

به طور کلی، بلایای طبیعی میتواند آثار نامناسبی بر سالمندان گذارند؛ به ویژه اگر آنها از خانواده ای هم برخوردار نباشند که از آنها حمایت کنند. تحقیقات اخیر موسسهی بینالمللی هلپ ایج1، به نمایندگی از »کارگروه کمیتهی دائمی بین آژانسی2«، نشان میدهد که جمعیتهای بشردوستانه در برنامهریزی و

6

امدادرسانی پس از وقوع بلایای طبیعی، به نیازهای سالمندان توجه کافی ندارند.((HelpAge International, 2008 آژانسها گمان میکنند که خدمات و کمکهای عمومی برای سالمندان کافی بوده و نیازهای آنها را برطرف می نماید. این مساله باعث میشود که برنامههای اندکی برای حل معضلات سالمندان طراحی شود؛ برای مثال در سونامی سال 2004 اقیانوس هند، کمتر از %1 کمکهای سه کشور بزرگِ کمکرسان به رفع نیازهای سالمندان تعلق گرفت؛ این درحالی بود که سالمندان در آن برهه، بین %7 تا %10 جمعیت را تشکیل میدادند.((Wells, 2005 دلیل اولیهی کم توجهی به سالمندان در وضعیتهای اضطراری پس از بلایا این است که ارزیابانِ نیازهای بشردوستانه اغلب نمیتوانند اطلاعات کاملی از پراکندگی سنی و وضعیت سلامتی آسیب دیدگان پیدا کنند. این باعث می شود که سالمندان در ارزیابیهای اضطراری اجمانده و متعاقباً مشمول برنامههای امدادی آینده نشوند.((Harper, 2009

5 -همکاری و مشارکت فعال سالمندان در حمایت از سایر گروهای آسیبپذیر و کمک به آنها

سالمندان همانند سایر اقشار جامعه، نیازهای خاص خود را دارند؛ اما باید بدانیم که آنها دارای مهارتهای خاص و تجربیات ناب هم هستند. بنابراین سیاستگذاران باید سالمندان را هم به عنوان گروهی آسیبپذیر و هم به عنوان منابعی ارزشمند به رسمیت شناسند. , (Human Awareness Institute 2002)

آمارها نشان میدهد که در وضعیتهای اضطراری، سالمندان بیش از اینکه دریافت کنندهی کمک باشند، کمکرسانی میکنند؛ اما اغلب این همکاری و کمکرسانی آنها نادیده انگاشته می شود.((Peachey, 1999 در واقع پس از وقوع بلایای طبیعی، سالمندان هم کمکرسان و هم نیازمند کمک هستند. ما باید ضمن داشتنِ نگاهی واقعبینانه و متعادل نسبت به نیازهای خاص آنها، نقش ارزشمند آنها در جامعه و همکاری و کمکرسانی آنها قبل، حین و پس از بلایا را فراموش کنیم.((Wells, 2005

در هر جامعه ای تعهدات اخلاقی ویژهای در بین نسلهای مختلف وجود دارد که به آن تعهدات بین نسلی گفته مـیشـود. بـر اسـاس ایـن تعهـدات، هـر نسـل موظف به مراقبت از سایر نسل ها است. در بعضی کشورهای در حال توسعه، مراقبت بین نسلی، از طریق یک شبکهی گسـترده خویشـاوندی اعمـال شـده و بـه واسطه ی ساختارهای اجتماعی تقویت می گردد. در بسیاری از خانواده ها، سالمندان از کودکان مراقبت می کنند. مطالعات صورت گرفته در آفریقا نشان میدهـد که حضور مادربزرگها در خانواده، مرگ و میر نوزادان را کاهش داده و وضعیت تغذیه و رشد کودک را بهبود میبخشـد.((Ismail, 2000 حـدود 69 درصـد بولیویایی های مهاجر که به اسپانیا رفتهاند، کودکانشان را به پدربزرگ و مادربزرگها سپردهاند. در مناطق روستایی چین نیز، 38 درصد کودکان زیر پـنج سـالی که والدینشان برای کار به شهرها رفتهاند، توسط پدربزرگ و مادربزرگها نگهداری میشوند.((UNDP, 2014 همچنین در مـواردی هـم کـه پـس از وقـوع بلایا، کودکان والدین خود را از دست میدهند، اغلب پدربزرگ یا مادربزرگها از آنان مراقبت میکنند.((HelpAge International, 2001

سالمندانی که در کشورهای در حال توسعه زندگی میکنند، بیشتر از هم سالان خود در کشورهای توسعه یافته به فعالیت اقتصادی میپردازند. بر اساس تحقیقات هلپایج، حداقل نیمی از جمعیت بالای شصت سال در کشورهای در حال توسعه، مشغول فعالیتهای اقتصادی هستند و بخش قابل توجهی از آنها ( بیش از (%20 تا مرز هشتاد سالگی نیز به این فعالیت خود ادامه میدهند. در مجموع، حدود نیمی از جمعیت سالمند جهان، از طریق کارهای غیر رسمی مثل پرستاری کودک و داد و ستد، هزینههای زندگی خود را تامین می کنند. در طول شرایط اضطراری پس از وقوع بلایای طبیعی نیز، سالمندان میتوانند نقش مهمی در تامین معیشت خانواده ایفا کنندگاهاً. پیش آمده که در چنین شرایطی، سالمندان به روستاهای خود بازگشته و به کشاورزی و باغداری پرداختهاند و محصولات به دست آمده را در اختیار خانوادههایشان قرار دادهاند.((Wells, 2005

- 6 سازوکارهای حقوق بینالملل در حمایت از سالمندان در بلایای طبیعی

با توجه به اینکه افزایش روزافزون بلایای طبیعی و پیر شدن جمعیت جهان هر دو، مسائلی هستند که گریبانگیر کل جامعهی بشری شده اند، نقش حقوق بینالملل در حمایت از سالمندان در بلایای طبیعی را نمیتوان نادیده گرفت. لذا در این قسمت، رویکرد حقوق بینالملل به وضعیت سالمندان در بلایای طبیعی را مطالعه و بررسی خواهیم کرد.

-1-6 حمایت از سالمندان در اسناد عام حقوق بشری

علیرغم اهمیت موضوع دسترسی برابر سالمندان به کمکها، تعداد کمی از اسناد حقوقیِ بینالمللی به این امر به طور مجزا پرداختهاند. در واقع میتوان گفت، برخلاف سایر گروههای آسیبپذیر-مثل زنان و کودکان-که اسنادی ویژه برای حمایت از آنها در نظر گرفته شده، در خصوص سالمندان بیشتر رویه بر این است که حقوق آنها به صورت ضمنی در اسناد عام حقوق بشری تحت پوشش قرار گیرد.((Wells, 2005 اعلامیهی جهانی حقوق بشر از حقوق تمامی

7

ردههای سنی حمایت کندمی و اختصاصاً به حقِ بر تامین اجتماعی سالمندان نیز اشاره میکند.1 میثاق حقوق مدنی و سیاسی، کنوانسیون منع تبعیض نژادی، کنوانسیون منع شکنجه و سایر رفتارها و مجازاتهای ظالمانه و میثاق حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، همگی بر تمامی افراد، فارغ از سن آنها، اعمال میشوند. همچنین حقوق سالمندان به تناسب جنسیت و یا عضویت آنها در یکی از گروههای نژادی، مذهبی و اقلیتی نیز تضمین شده است. برای مثال کنوانسیون الغای کلیه ی اشکال تبعیض علیه زنان برای زنان سالمند نیز اجرا می شود و کمیته، مسئول نظارت و اجرای این کنوانسیون برای حفظ حقوق زنان سالمند و تصدیق اهمیت این امر میباشد.((CEDAW, 2008 کنوانسیون حقوق معلولان نیز از حقوق سالمندان معلول از جمله حق بر حمایتهای ویژه2، حمایت اجتماعی3 و درخواست برای تدوین مقراراتی برای پاسخگویی به نیازهای افرادی که در سنین حساس به سر می برند، حمایت میکند. »کنوانسیون 1990 در خصوص حمایت از حقوق همه کارگران مهاجر و اعضای خانواده شان«،4 اعلام میکندکه سن نباید عاملی برای برقراری تبعیض به حساب آید5 و بدین وسیله تبعیض سنی را ممنوع می نماید.((Harper, 2009 کلیهی حقوق یاد شده، پس از وقوع بلایای طبیعی نیز باید محترم شمرده شوند، کمااینکه رعایت چنین حقوقی در شرایط اضطراری وقوع بلایای طبیعی از اهمیت بیشتری برخوردار است؛ چرا که در این شرایط آسیبپذیری سالمندان بیشتر از حالت عادی است.

-2-6 حمایت از سالمندان در اسناد حقوق بشری منطقهای

سالمندان در اسناد حقوق بشری منطقه ای نیز مورد حمایت قرار گرفتهاند. کنوانسیون اروپایی حقوق بشر 1950، حقوق سالمندان را جداگانه مورد اشاره قرار نداده است اما در منشور اروپایی اجتماعی اصلاح شده1996،صریحاً به حقوق معلولان سالمند اشاره شده است. منشور حقوق اساسی اتحادیه اروپا مصوب سال 2000، صراحتاً تبعیض بر مبنای سن را ممنوع اعلام کرده و حقوق سالمندان را به رسمیت شناخته است. منشور حقوق بشر و شهروند آفریقایی مصوب 1981 نیز به حقوق سالمندان اشاره کرده و به منظور تامین نیازهای جسمی و روحی آنها، اقداماتی حمایتی در نظر گرفتهاست.6 پروتکل الحاقی به این منشور، مصوب سال 2003، که به حمایت از حقوق زنان در آفریقا میپردازد، هر نوع تبعیض و خشونت علیه زنان سالمند را ممنوع کرده و بر رفتار کریمانه نسبت آنها تاکید میورزد.7 پروتکل الحاقی 1988 به کنوانسیون آمریکایی حقوق بشر در زمینه حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ، از حقوق سالمندان حمایت کرده و حق آنها مبنی بر بهرهمندی از تامین اجتماعی8 و حمایت اجتماعی9 را به رسمیت می شناسد.((Harper, 2009 همانطور که پیش از این نیز ذکر شد، التزام به اسناد و مواد فوق در شرایط اضطراریِ پس از وقوع بلایای طبیعی، نیز مصداق مییابد.

-3-6 اسناد اختصاصی بینالمللی در حمایت از سالمندان در بلایای طبیعی

برخلاف سایر گروههای آسیبپذیر، مثل زنان، کودکان و معلولان، که کنوانسیون مجزایی به تضمین حقوق آنها میپردازد، سالمندان که حقیقتاً گروهی آسیبپذیر هستند، کنوانسیون ویژهای برای حمایت از حقوقشان ندارند.

در غیاب یک کنوانسیون بینالمللی ویژه در حمایت از حقوق سالمندان، »اصول ملل متحد در خصوص سالمندان مصوب 10«1991 و »برنامه عمل بین المللی مادرید در خصوص سالمندی11« که در سال 2002 در مجمع عمومی سازمان ملل به تصویب رسیده است، میتواند راهگشا باشد.((Harper, 2009

-1-3-6 اصول ملل متحد در خصوص سالمندان

در این سند، مجمع عمومی سازمان ملل، دولتها را ترغیب میکند تا در صورت امکان اصول مذکور را در برنامههای ملی خود بگنجانند. این اصول در پنج بخش مجزا، تحت عناوینِ استقلال، مشارکت، مراقبت، خودبسندگی و کرامت بیان شده اند. ذیل عنوان استقلال، به مواردی از جمله دسترسی به آب، غذا، مسکن، پوشاک و مراقبتهای بهداشتی درمانی مناسب، فرصت اشتغال برای درآمدزایی شخصی، دسترسی به برنامههای تحصیلی و آموزشی مناسب و امکان