بخشی از مقاله
چکیده:
مخاطرات طبیعی یکی از مهمترین عوامل انهدامی سگونتگاه های انسانی است. یکی ازموضوعات مهمی که بیشتر شهرهای بزرگ جهان با آن روبروهستند،موضوع حوادث طبیعی است.با توجه به ماهیت غیر مترقبه بودن این حوادث ولزوم اتخاذ سریع وصحیح تصمیم ها و اجرای عملیات، مبانی نظری وبنیادی، دانشی را تحت عنوان مدیریت بحران به وجود اورده است.شهر پیرانشهربدلیل موقعیت جغرافیای خود وقرار گرفتن در بین رشته کوههای زاگرس و وجود رودخانه ها از یک طرف و قرار گرفتن بر روی گسل از طرف دیگر دارای آسیب پذیری فراوان در برابر بلایا طبیعی می باشد.
مورد دیگری که سبب تشدید آسیب پذیری بافتهای فرسوده این شهر می باشد،وجود بافتهای خودرو وقدیمی در دل شهر می باشد که عموما از خانه های یک طبقه ودوطبقه با زیر بنای کم که بصورت متراکم در کنار یکدیگر ساخته شده اند تشکیل یافته است. این خانه ها مطابق استانداردهای فنی نبوده و ایستایی لازم در برابر زلزله را ندارند. مشکل دیگر این بافت ها دسترسی نامناسب و محدودآنها می باشد که امداد رسانی به ساکنان آنها پس از وقوع بلایای طبیعی را مشکل می سازد ومی تواند با بحرانی شدن شرایط فاجعه انسانی را دامن بزند. این مقاله سعی دارد به سوالات زیر پاسخ دهد:
-1چه اقداماتی می تواند در ساماندهی وتوانمند سازی بافت فرسوده پیرانشهر در برابر بلایای طبیعی راهگشا باشد؟
-2با توجه به ویژگیهای کالبدی وفضایی کارکردی شهر پیرانشهر چگونه می توان به توانمند سازی مدیریت بحران زلزله در آن کمک کرد؟
در این مقاله با رویکرد توصیفی تحلیلی و با بررسی میدانی فرایند توانمند سازی وساماندهی بافت فرسوده در جهت کاهش بلایای طبیعی - زلزله - را در شهر پیرانشهر مورد مطالعه قرار داد. از یافته های این تحقیق می توان به کاهش اثرات و صدمات ناشی از حوادث طبیعی به طور اخص با کاربرد مدیریت صحیح اشاره نمود. همچنین در بررسی و تجزیه و تحلیل داده ها نیز از ابزار - - GISاستفاده شده است.
واژگان کلیدی:بافت فرسوده،مدیریت بحران شهری،مخاطرات طبیعی،برنامه ریزی شهری،شهر پیرانشهر
مقدمه:
شواهد زمین شناسی نشان می دهند که از میلیون ها سال پیش از شروع حیات موجودات زنده بر روی کره زمین این سیاره با پدیده ای ویرانگر به نام زمین لرزه مواجه بوده است و بارها آنرا تجربه کرده است.انسان نیز در طول شناخته شده حیاتش همواره توسط نیروهای خصمانه طبیعت که شاید زلزله مخرب ترین آنها باشد به گونه ای شدید وبی رحمانه مورد تهدید بوده است . زلزله یکی از مشخصات سیاره ماست که به تنهایی در سراسر جهان هزاران زندگی را قربانی وخسارات مالی فراوانی وارد کرده است و به دلیل گستردگی قلمرو و نیز وسعت و شدت خساراتی که وارد می سازد یکی ازشناخته شده ترین بلایای طبعی جهان است .
زلزله از جمله عواملی است که می تواند به بروز بحران منجر شود . با نظر به قرار گیری کشور ایران در منطقه لرزه خیز دنیا و غیر قابل پیش بینی بودن مکان و زمان زلزله وجود طرح جامع مدیریت بحران برای کاهش خطرات وضایعات نا شی از بروز آن بسیا ر مهم وحیاتی است. یکی از مهمترین فاکتور هایی که درافزایش ویا کاهش میزان خسارتها و تلفات انسانی در زمان بروز بلایای طبیعی تاثیر فراوانی دارد وجود ویا فقدان سیستم مدیریت بحران کارا می باشد . ساماندهی و یا تدوین ساختاری مناسب برای مدیریت زم ین لرزه - مدیریت بحران - به منظوراجرای فرآیند منتج به مقابله با بحران زمین لرزه در کشور به ویژه در شهرهای مهم وبزرگ در ابعاد پیشگیری،کاهش خطر، پاسخگویی، امداد ونجات، خدمات پشتیبانی، بهبود و بازسازی است.
بیان مسئله:
بلایای طبیعی همواره به عنوان پدیده ای طبیعی در طول حیات کره زمین وجود داشته و خواهند داشت .وقوع بلایای طبیعی نظیر سیل ، زلزله ، طوفان و ... در اغلب موارد تاثیرات مخربی بر سکونتگاههای انسانی باقی گذارده است و تلفات سنگینی بر ساکنان آنها وارد ساخته است .ساختمانها و زیرساختهای این گونه مناطق را نابود ساخته وعوارض اقتصادی واجتماعی پردامنه ای بر جوامع بشری و کشورهای جهان تحمیل کرده است. هر چند در دهه های گذشته با پیشرفت دانش بشری، دانشمندان به چگونگی پیدایش این پدیده ها بصورت علمی پی برده اند و نحوه وقوع آنها و پیامدهای ناشی از آن را مورد بررسی قرار داده اند.
اما هنوز هم بشر قادر به جلوگیری ومقاومت در برابر این گونه رخدادهای طبیعی نمی باشد. در بسیاری از موارد دانش کافی را به منظور پیش بینی دقیق و علمی از لحظه وقوع و قدرت این وقایع را ندارد و تنها پس از وقوع اینگونه بلایا با استفاده از روشهای علمی اقدام به تجزیه و تحلیل آنها می کند. شهر ها نیز به عنوان یک مکان تجمع برای جمعیت انسانی از وقوع این بلایای طبیعی مستثنی نمی باشند و لازم است چاره اندیشی های جدی جهت کاهش آسیب پذیری این سکونتگاهها در برابر بلایای طبیعی صورت پذیرد. امروزه نیازهای شهری و تقاضای مسکن و مهاجرت روستائیان به شهرها باعث رشد و توسعه بیش از حد شهرها بخصوص شهرهای بزرگ گردیده است .
عدم توجه به مکان یابی صحیح شهرها ، رشد و توسعه شهرها، همچنین عدم برنامه ریزی لازم جهت جلوگیری از رشد لجام گسیخته شهرها، مسائل و مشکلات فراوانی از جهت مصونیت شهرها به بار آورده است. این روند باعث شده است، شهرها روی مسیل های اصلی گسلها و یا در حریم رودخانه ها و مسیل ها گسترش یابند.این امر خود می تواند موجب تشدید آسیب پذیری و افزایش زیان های مالی و جانی ناشی از این وقایع باشد. حقیقت اینست که بازتابهای سکونتگاههای انسانی در مقابل این سوانح طبیعی است که فاجعه می آفریند.شهر پیرانشهر بدلیل موقعیت جغرافیای خودوقرار گرفتن در بین رشته کوههای زاگرس و وجود رودخانه ها از یک طرف و قرار گرفتن بر روی گسل از طرف دیگر دارای آسیب پذیری فراوان در برابر بلایا طبیعی می باشد.
مورد دیگری که سبب تشدید آسیب پذیری بافتهای فرسوده این شهر می باشد، وجود بافتهای خودرو وقدیمی در دل شهر می باشد که عموما از خانه های یک طبقه ودوطبقه با زیر بنای کم که بصورت متراکم در کنار یکدیگر ساخته شده اند تشکیل یافته است. این خانه ها مطابق استانداردهای فنی نبوده و ایستایی لازم در برابر زلزله را ندارند. مشکل دیگر این بافت ها دسترسی نامناسب به محدودآنها می باشد که امداد رسانی به ساکنان آنها پس از وقوع بلایای طبیعی را مشکل می سازد ومی تواند با بحرانی شدن شرایط فاجعه انسانی را دامن بزند. این مقاله سعی داردبه سوالات زیر پاسخ دهد:
-1چه اقداماتی می تواند در ساماندهی وتوانمند سازی بافت فرسوده پیرانشهر در برابر بلایای طبیعی راهگشا باشد؟
-2با توجه به ویژگیهای کالبدی وفضایی کارکردی شهر پیرانشهر چگونه می توان به توانمند سازی مدیریت بحران زلزله در آن کمک کرد؟
مدیریت بحران و برنامه ریزی شهری:
مدیریت بحران به مجموعه اقداماتی اطلاق می شود که قبل از وقوع، حین وقوع و بعد از وقوع سانحه، جهت کاهش هر چه بیشتر آثار و عوارض آن انجام می گیرد .یکی از نواحی که در صورت بروز بلایا بویژه زلزله آسیب می بیند نواحی شهری است که این ضرورت اجرای برنامه بحران را روشن می سازد. اشتباهی که به سادگی در مدیریت بحران روی می دهد این است که تصور شود برای همه بحران های یک راحل وجود دارد، در حالی که چون بحرانها ازمثال های گوناگون ناشی می شوند و عوامل متعددی در وقوع آنها نقش دارد پس برای کنترل آنها طرح ها و برنامه های متفاوتی باید اجرا گردد، - تن برگ ،1373 ،. - 24
چناچه مدیریت بحران را با مفهوم گسترده تر از عملیات پس از وقوع سانحه در نظر آوریم کاهش خطرها، آمادگی ویژه به طور دایمی و رفع احتیاجات خاص را در بر داشته و بدین لحاظ ارتباطی وسیعتر با برنامه ریزی شهری و طراحی شهری و جغرافیایی شهری می یابد - عبداللهی،1382 ، - 60 آسیب پذیری سکونتگاهی انسانی در مقابل بلایایی طبیعی به علت تمرکز جمعیت و فعالیت های اقتصادی در نواحی وسیع و تراکم وامنیت نابسامان و بی قاعده سکونتگاها بطور مداوم افزایش یافته است. دامنه خساراتی که یک سانحه ایجاد می کند به عوامل زیادی از جمله زیر ساختهای شهری بستگی دارد. در بسیاری از کشور های در حال توسعه که با تمرکز شدیدجمعیت حصیر آباد ها، محله های فقیر نشین و حاشیه نشین مشخص می شوند یک سانحه طبیعی می تواند به یک فاجعه بیانجامد - عبداللهی، 1382، . - 67
معرفی منطقه مورد مطالعه:
شهر پیرانشهر مرکز شهرستان پیرانشهر در استان آذربایجان غربی با پهنهای حدود 600 کیلومتر مربع در جنوب غربی این استان در 36 درجه و 42 دقیقه و 15 ثانیه عرض شمالی و 45 درجه و 8 دقیقه و 30 ثانیه طول شرقی نسبت به نصفالنهار گرینویچ قرار دارد. - جعفری، . - 7 :1362 شهر پیرانشهراز شمال به نقده واشنویه وازجنوب به سردشت و از شرق به مهاباد واز غرب به مرز ایران وعراق محدود می شود وارتفاع این شهر از سطح دریا1460 متر می باشد .جمعیت شهر پیرانشهر مطابق با سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1390برابر75188نفر در قالب12455خانواربوده است.که بعد خانواردر این شهربرابر 4/4 است - مرکز آمار ایران،. - 1390تراکم نسبی شهر پیرانشهر درسال 1390، 90/9در هکتار است. از بعد مطالعات لرز ه خیزی نیز بهترین فاکتور مورد نظر در این شهر موقعیت گسل و حریم آنها می باشد.
بافت فرسوده:
محدوده بافت فرسوده قسمتی از شهر پیرانشهر را شامل می شود که با توجه به سنجش وضعیت شهر بر اساس معیارهای فرسودگی - ریزدانه بودن قطعات،نفوذپذیری پایین و استحکام پایین ابنیه - به عنوان بافت فرسوده شناسایی شده است. مساحت محدوده بافت فرسوده در سال 1385 برابر با 114هکتار است.این محدود 17 درصد از کل شهر پیرانشهر را شامل می شود. با توجه به جمعیت 21374نفری،تراکم جمعیتی بافت فرسوده در حدود 187 نفر در هکتار می باشدکه در مقایسه با کل شهر نشاندهنده تراکم بالا در بافت فرسوده است.
بحرانی بودن وضعیت بافت فرسوده شهر پیرانشهر در مقابل زلزله و ضرورت کاربرد مدیریت بحران:
گستره مورد مطالعه شهر در منطقهای کوه پایهای - کوههای زاگرس - قرار گرفته از شمال غربی با سیاه کوه - ارتفاع: 450، 3 متر - و از جنوب غربی با کوه شیخان - ارتفاع : 051، 3 متر - احاطه شدهاست.رود زیبای لاون - لاوین - در مشرق شهر جریان دارد. محدوده مورد نظر از نظر زمین شناسی جزء زاگرس چین خورده محسوب می گردد. بررسی مقدماتی چین ها و گسله های شهر پیرانشهر به خوبی نشان می دهد که منطقه دارای پتانسیل بالایی برای زلزله می باشد.
گسل پیرانشهر : نخستین بار افتخارنژاد - 1973 - این گسل را به نام گسل پیرانشهر نامید - شکل . - 1 دارای روند شمال باختری - جنوب خاوری است که مرمرهای ژوراسیک - کرتاسه را در جنوب باختری از آبرفتهای کواترنر در شمال خاوری جدا می کند. چالنکو و براد - 1974 - این گسل را قطعه شمال باختری گسل اصلی عهد حاضر دانستهاند.طول این روند حدود 95 کیلومتر در نظر گرفته شده است. گسل پیرانشهر در امتداد دامنه باختری دره رودخانه زاب کوچک یک مرز ساختاری ایجاد نموده است. رشته کوهی که یک قطعه ریخت ساختاری برخاسته می باشد و بیش از 2500 متر ارتفاع دارد، در اثر عملکرد این گسل شکل گرفته است. جابجایی قائم در امتداد این
