بخشی از مقاله
طراحی فراگیر ، رویکردی خلاقانه برای حضور افراد معلول و کم توان در عرصه شهر(مورد نمونه: ارزیابی محدوده دانشگاه شهر زاهدان)
چکیده
از آنجایی که یکی از ارکان شکل گیری شهر خلاق، فضاست بنابراین وجود فضای عمومی مطلوب در شهر می تواند بستر مناسبی را برای شکل گیری شهر خلاق فراهم کند. یکی از تئوری های جدید برای تحقق همه شمول شدن فضای شهری، تئوری«Universal Design » می باشد که به طراحی فراگیر یا همگانی ترجمه شده است. در این مقاله، شهر زاهدان به عنوان نمونه انتخاب و محدوده دانشگاه این شهر با توجه به رویکرد طراحی فراگیر بررسی شده است. روش تحقیق در این پژوهش مبتنی بر مطالعات کتابخانه ای و اسنادی، مشاهدات میدانی بوده است. این نوع تحقیقات از نوع کاربردی بوده و نتایج آن مورد استفاده برنامه ریزان شهری قرار می گیرد . نتایج این بررسی نشان می دهد که در شهر زاهدان هنوز این رویکرد جا نیفتاده و در طراحی و ساخت فضاهای عمومی این شهر نیازهای افراد خاص ( معلولین، سالمندان، کودکان )در نظر گرفته نشده است.
کلمات کلیدی: فضاهای عمومی، طراحی فراگیر، شهر خلاق، معلولان. زاهدان
مقدمه
شهرها همواره مکانی برای ابداع و نوآوری و خلاقیت هستند. چنانچه»مامفورد« معتقد است در شهر روابط اولیه زیادی وجود دارد که منجر به نواوری های اجتماعی و خلاقیت در زندگی شهری می شود. از نظر وی شهر، محل تجلی تمدن است که طی قرن ها، نواوری های زیادی را پدید آورده است. علاوه بر این » ریچارد فلوریدا« معتقد است شهرها ظرف بروز خلاقیت هستند که همیشه چرخ های حرکت، تمرکز و هدایت انرژی خلاق بشر بوده اند. حال ما برای داشتن شهر خلاق نیازمند
1
بستری هستیم تا از طریق آن، شهروندان بتوانند شهر خلاق را شکل دهند. این بستر همان فضاهای عمومی در شهر است که شه روندان از طریق حضور در انها می توانند ظرفیت های بالقوه خلاقیت خود را به ظرفیت های بالفعل تبدیل کنند؛ در واقع شهروندان مظروفی برای شهر خلاق هستند و فضاهای عمومی ظرفی برای شهر خلاق. فضاهای عمومی محیطی جذاب برای افراد خلاق ایجاد می کنند. فلذا گرایش های جدید در شهرسازی بر بهینه سازی شهر و مکان های عمومی برای استفاده و دسترسی تمام اقشار جامعه دارد. زمانی که فضا برای آسایش و حضور ایمن و فعال افراد در شهر فراهم نباشد، اولین قشری که از حضور در شهر محروم می شوند گروه های ویژه یعنی سالمندان، معلولین، کودکان، زنان و افراد بزرگسال همراه با کودک می باشند. در حالی که این قشر درصد زیادی از استفاده کنندگان از فضای شهری را تشکیل می دهد، عدم حضور آنها به معنای محرومیت بخش مهمی از شهروندان در شهر است. یکی از ملزومات رشد و توسعه جامعه، تامین بستر کالبدی مناسب در جهت ایجاد فرصتهای برابر برای همه افراد و اقشار آن جامعه به منظور تحرک و جابجایی در سطح شهر و دسترسی فردی به فضاهای عمومی شهری است. اما مشاهده می کنیم که نابسامانی ها و کاستی های قابل ملاحظه در وضعیت کالبدی و فیزیکی شهرهای موجود، دسترسی آسان و استفاده مفید از امکانات فضاهای شهری و ساختمان های عمومی را برای اغلب مردم محدود و در برخی موارد برای اقشار وسیعی از جامعه که به دلایل مختلف دچار ناتوانی یا کم توانی های حرکتی هستند، غیرممکن می نماید. یکی از تئوری های جدید برای تحقق همه شمول شدن فضای شهری، تئوری» Universal Design « می باشد که به طراحی فراگیر یا همگانی ترجمه شده است.» طراحی فراگیر« ، آن نوع طراحی است که در آن نیازهای همه استفاده کنندگان در نظر گرفته شود. طراحی فراگیر بر طراحی بی مانع استوار است، یعنی ایجاد فضاهایی که قابل دسترسی برای همه باشد، در هر سن و هر اندازه توانایی. هدف اصلی این نظریه عبارت است از : تلاش برای تامین نیازهای اکثریت استفاده کنندگان. با کاربردی شدن این تئوری در شهرهای کشورمان می توانیم به حضور خلاقانه همه قشرها در عرصه فضاهای شهری که ظرفی برای بروز خلاقیت ها محسوب می شود نائل آییم.
تئوری طراحی فراگیر((Universal Design
گرایش های جدید شهرسازی بر بهینه سازی شهر و مکان های عمومی برای استفاده و دسترسی تمام اقشار جامعه اعم از افراد سالم و افراد با مشکلات و معلولیت های جسمی – حرکتی تاکید دارد تا همگان بتوانند به طور یکسان از موهبت ها و امکانات حضور در شهر بهره گیرند. زمانی که فضا برای آسایش و حضور ایمن و فعال عابر پیاده در شهر فراهم نباشد، اولین قشری که از حضور در شهر محروم می شوند گروه های ویژه یعنی سالمندان، معلولین، کودکان و افراد بزرگسال همراه با کودک می باشند. در حالی که این قشر درصد زیادی از استفاده کنندگان از فضای شهری را تشکیل می دهد، عدم حضور آنها به معنای محرومیت بخش مهمی از شهروندان در شهر است(پاکزاد، .(272 : 1386 یکی از تئوریهای جدید برای تحقق همه شمول شدن فضای شهری تئوری «Universal Design» می باشدکه به طراحی فراگیر یا همگانی ترجمه شده است. » طراحی فراگیر « ، آن نوع طراحی است که در آن نیازهای همه استفاده کنندگان در نظر گرفته شود. طراحی فراگیر بر طراحی بی مانع استوار است، یعنی ایجاد فضاهایی که قابل دسترسی برای همه باشد، در هر سن و هر اندازه توانایی. امروزه امکان دسترسی برای همه به عنوان یک ضرورت اساسی شناخته شده است و برای تحقق بخشیدن به این امر تلاشهایی در سراسر جهان صورت می گیرد( حسینی و نوروزیان ملکی، .(197 : 1387 رونالد میس مبدع این تئوری، برای اولین بار واژه ی
2
Universal Design را در سال 1985 به کار برد. این مفهوم با دیدی نقادانه هدفی اساسی، با متدی تئوری – عملکردی را تثبیت می کند: » تلاش برای تامین نیازهای اکثریت استفاده کنندگان « ؛ که هدفی است معنادار، نه تنها مجموعه ای از ابعاد، که باید هنگام طراحی مد نظر قرار گیرند را مورد توجه قرار می دهد، بلکه طراحان را به چالش برای یافتن راهکارها و ضوابط؛ متناسب با ویژگیهایی خاص برای مصرف کنندگانی خاص، دعوت می کند . در حقیقت مفهوم طراحی فراگیر انقلابی اساسی در طراحی به وجود می آورد، توجه را از محدودیت های فیزیکی معلول به شرایط لازم تجهیزات و رفاهی مورد نیاز برای قابل دسترس همگان بودن منحرف می کند. این منطق باعث دوباره اندیشیدن در مورد طرح ها و فضاهای شهری، ساختمان ها و تجهیزات می شود( سعیدی رضوانی و دانش پور، .(13 :1390
«UD » روشی جامع است که به بازبینی پروژها می انجامد. مفهوم مرتبط دیگر با UD ارتقاء کیفیت زندگی برای همگان است، بدین معنا که اگر هنگام طراحی فضاهای شهری، مکان ها و ساختمان ها به نیازهای گروه های آسیب پذیر توجه شود فضاهای راحت تری برای همگان به دست خواهد آمد. ممکن است وجود نیمکت در طول مسیرهای شهری، ایستگاه های مسقف اتوبوس و سطح هموار مسیر برای تسهیل زندگی فرد معلول، غیر قابل چشم پوشی باشند ولی برای زنان باردار، سالمندان و اطفال نیز مفید واقع می شوند و آسایش همگان را فراهم می کنند. کف پوش های برجسته ی پیش بینی شده برای نابینایان، برای کسی که در جهت یابی در محیط های پیچیده دچار مشکل می شود نیز قابل استفاده اند. خوانایی علائم یک تابلو راهنما هم برای سالمندان و هم برای کسی که مشکلات بینایی دارد مفید است. همچنین تضاد رنگی بین دیوار و کف یا نور پردازی ویژه کم بینایان، درک عمق برای افراد عادی را تسهیل کرده و محیط متنوع و جالبی به وجود می آورد. طراحی فراگیر راهکارهایی ارائه می دهد که برای معلولین و به همان اندازه برای سایر افراد جامعه مناسب می باشند و هزینه اجرای آنها به مراتب از هزینه های پرستاری و مراقبت یا ارائه خدمات ویژه کمتر است. بنابراین می توان نتیجه گرفت که طراحی برای طیف گسترده تری از استفاده کنندگان برای طراح و یک منبع الهام و نه محدودیت به شمار می آید. این منطق طراحی فراگیر، پتانسیل عملکردی پروژه را افزایش داده و اشکال و فرمهای جدیدی را خلق می کند. طراحی فراگیر به معنای بهتر طراحی کردن نیز می باشد طراحی فراگیر را می توان چنین تعریف کرد» طراحی فضاها همراه با تجهیزات قابل استفاده برای همه افراد با هر سطح توانایی یا سن)« پیشین، .(14 :1390 ایمری و هال عقیده دارند که طراحی و پروسه های پیشرفت هر دو استفاده کننده را ناتوان ساخته و معلول کننده اند و طراحی فراگیر به همان اندازه که بر ویژگیها و پروسه عمل تکیه می کند بر فرآورده های آن نیز تاکید دارد. بیشتر افراد حرفه ای در ساخت و ساز آگاهی کمی از نیازهای افراد معلول دارند. و در طراحی عموما کم تر به این گونه افراد می پردازند، مگر آنکه قوانین آنها را مجبور کند. در چنین وضعیتی، طراحی در این زمینه برای افراد معلول به صورت هزینه ای مازاد بر هزینه اصلی دیده می شود که باید با آن مقابله کرد(کارمونا، هیت، اک، تیسدل، 259 :1388 تا .(260 با وجود علاقه ای که برخی نهادهای دولتی به » دسترسی « و » قابل زندگی بودن « فضاها نشان می دهند؛ تاکنون در کشور ما طراحی که نیازهای اکثریت افراد را برآورده نماید جا نیفتاده است. در اغلب موارد، دسترسی فاکتوری برای آزمون طرح به شمار می آید و نه بخشی از پروژه طراحی محیط؛ متاسفانه به مساله دسترسی در حین طراحی و انتخاب روش طراحی اندیشیده نمی شود.به همین دلیل جا دارد که روش برخورد مناسب با مساله دسترسی پذیری که در سطح بین المللی به عنوان « Inclusive Design » شناخته می شود تبیین گردد. هدف اصلی این نظریه عبارت است از : تلاش برای تامین نیازهای اکثریت استفاده کنندگان( حسینی و نوروزیان ملکی، .(197 :1387
3
اصول طراحی فراگیر
در سال 1997 تیمی متشکل از معماران، طراحان، متخصصین و محققین در زمینه ی طراحی محیط اصول این منطق طراحی را تدوین کردند. به صورت کلی می توان هفت اصل برای طراحی فراگیر تعریف کرد که در فرآیند طراحی به عنوان راهنما به کار می روند.
اصل اول: استفاده ی برابر و بدون تبعیض برای همگان
ویژگی های فضای قابل استفاده برای افرادی با انواع توانایی ها یا معلولیت عبارتند از:
- طریقه ی مصرف یکسان برای تمامی استفاده کنندگان(در صورت امکان یکسان و گرنه برابر).
- اجتناب از منزوی کردن هر کدام از مصرف کنندگان.
- استفاده از روش هایی برای جلب اطمینان و حفظ حریم شخصی هر کدام از مصرف کنندگان. اصل دوم: قابلیت انعطاف طرح باید با طیف وسیعی از نیازها و توانایی های فردی مطابقت داشته باشد از جمله از طریق:
- فراهم کردن امکان به کارگیری روش های مختلف استفاده از یک شیء
- قابل استفاده بودن برای افراد راست دست و چپ دست اصل سوم: استفاده ساده و مبتنی بر درک
درک طریقه مصرف شیء باید ساده و در رابطه با تجربیات قبلی استفاده کننده، آموخته ها و میزان تمرکزش باشد:
- حذف پیچیده گیهای غیر ضروری
- مرتبط بودن با نیازهای مصرف کننده
-پاسخ گویی به طیف وسیعی از تواناییها
-ارائه اطلاعات در رابطه با کاربرد شیء اصل چهارم: قابل درک بودن اطلاعات
4
شیء باید اطلاعات مورد نیاز و اساسی را با توجه به شرایط محیط و توانایی حسی استفاده کننده به همه استفاده کنندگان ارائه دهد:
- استفاده از روشهای مختلف تبادل اطلاعات(مکالمه، لمسی، تصویری، علائم)
-ایجاد تضاد بین زمینه و تابلوی اطلاعاتی
-به حداکثر رساندن خوانایی اطلاعات، دسته بندی اطلاعات
-پیش بینی تجهیزاتی برای استفاده افرادی با توانایی حسی پایین اصل پنجم: خطا پذیری خطرات و نتایج منفی اعمال تصادفی و غیر عمدی باید به حداقل برسد.
- سازمان دهی عناصر برای حداقل کردن خطاها و مخاطرات: اکثر عناصر مورد استفاده باید در دسترس بوده و عناصر خطرناک حذف یا جدا شوند
- فراهم کردن سیستم اعلام خطر
- ایجاد مانع در برابر خطاهای غیر عمدی
اصل ششم: نیاز به استفاده از نیروی فیزیکی حداقل شی باید به سادگی و با کمترین تلاش و به صورت کارآمد مورد استفاده قرار گیرد.
-تطابق با شرایط طبیعی بدن - استفاده منطقی از نیروی بدنی
-کاهش اعمال تکراری - کاهش زمان وارد آوردن نیرو
اصل هفتم: فضا و ابعاد مناسب برای نزدیک شدن و استفاده کردن
طراح باید ابعاد و فضای مناسب برای مشاهده، نزدیک شدن و استفاده از شی را با در نظر گرفتن شرایط فیزیکی، قامت یا شیوه ی حرکت استفاده کننده فراهم آورد.
-ایجاد دید کافی برای اجزای مهم
-دسترسی آسان به تمامی اجزا
5
- ایجاد تنوع در ابعاد
- ایجاد فضای کافی برای استفاده از تجهیزات یا حضور ناظران( سعیدی رضوانی و دانش پور، 15 :1390 تا .(21
محدوده مورد مطالعه
شهرستان زاهدان از طرف شمال به شهرستان زابل، از طرف شرق به مرزهای دو کشور افغانستان و پاکستان، از طرف غرب به بخش فهوج از شهرستان بم و از طرف جنوب به شهرستانهای ایرانشهر و خاش محدود می گردد. زاهدان در منطقه کوهستانی جنوب شرق ایران، بین چاله های تکتونیکی بزرگی نظیر لوت و جازموریان در غرب و سیستان و ماشکل در شرق قرار دارد. این کوهستان شامل رشته چین خورده رسوبی و توده های آذرین می باشد که در سمت جنوب، چاله های تکتونیکی محلی، آنها را از هم جدا کرده است. آتشفشان تفتان مربوط به اواخر دوران سوم زمین شناسی در جنوب منطقه قرار دارد. این آتشفشان دارای مخروطه های متعددی بوده و گدازه های آن منطقه وسیعی را پوشانده است. اما فرسایش شدید دوران چهارم قسمت زیادی از آن را متلاشی و از بین برده است( افراخته، .(5 :1372
محدوده دانشگاه
محدوده دانشگاه که در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفته شامل محدوده ای می شود که از شمال به بلوار جانبازان، از جنوب به خیابان دانش، از غرب به بزرگمهر و در نهایت از شرق به دانشگاه بزرگ سیستان و بلوچستان منتهی می شود، محدوده ای تازه ساخت است و در دهه های اخیر با توسعه دانشگاه سیستان و بلوچستان رشد و توسعه یافته است(شکل -1) .((1
شکل(:(1-1 محدوده دانشگاه در شهر زاهدان
6
تجزیه و تحلیل
ارزیابی مبلمان شهری در محدوده دانشگاه:
امروزه برای رسیدن به شهرهایی زنده و پویا، رویکرد ما باید به سمت" شهرهای انسان محور" باشد؛ شهرهایی که در آن اولویت حرکت با پیاده و دوچرخه و و سایل نقلیه عمومی باشد نه وسایل تردد شخصی .در این شهر نیازهای شهروندان محور برنامه ریزی می باشد و سیمای شهر بر اساس آن پی ریزی می شود. یکی از عناصر ساماندهی فضاهای شهری در یک شهر "انسان محور"، المانها و مبلمان شهری است؛ که باید از سویی پاسخگوی نیازها و رفتارهای استفاده کنندگان و از سویی دیگر به ایجاد خوانایی و تشویق حرکت پیاده به جای سواره کمک کند و به ایجاد الگوهای رفتاری مطلوب بیانجامد(بیات سرمدی،
