بخشی از مقاله
چکیده
شهرهاي مرزي از دیرباز محل رفت و آمد جمعیت کشورهاي همسایه بوده و به تناسب میزان برقراري ارتباط، بر شرایط اقتصادي، اجتماعی و فرهنگی داخل کشور تاثیر گذارند. فعالیت هایی از جمله تجارت، قاچاق، روابط خویشاوندي و... سبب حضور این افراد در شهرهاي مرزي بوده که هر یک به نوبه خود از امنیت این شهرها کاسته یا بر آن می افزایند. تغییرات فرهنگی نیز با ویژگی هایی چون کمرنگی فرهنگهاي اصیل ملی، فراموشی سنتهاي فرهنگی وطنی، بی توجهی به اثرات تغییر فرهنگها و جایگزینی فرهنگ مردمان خارجی سنجش میشود. در نتیجه حضور هر چه بیشتر بیگانگان که در بدو ورود به شهرهاي مرزي است، تغییراتی در ابزارها، ارزشها و اعتقادات فرهنگی مردمان این شهرها به دنبال دارد. شهرستان مریوان که در غرب استان کردستان واقع شده و با کشور عراق مرز مشترك دارد، بعنوان یکی از شهرهاي مرزي پر رفت و آمد معرفی میشود که به دلیل داشتن بازارهاي مرزي اخیرا تحت تاثیر ورود خارجیان قرار گرفته و تغییرات فرهنگی آشکاري را تجربه میکند. در این راستا این مقاله بر آن است که به تغییرات فرهنگی مناطق تجاري شهر مریوان در نتیجه ي برخورد با فرهنگ بیگانه پردازد و به این سوال که چه تغییراتی در عناصر فرهنگی منتخب در این محدوده ایجاد شده، پاسخ گوید. روش تحقیق از نوع توصیفی ـ تحلیلی بوده و بررسی کتابخانه اي و مطالعه پیمایشی با کمک ابزار مصاحبه و پرسشنامه در آن استفاده شده است. نتایج بدست آمده گویاي این امر است که در راستاي ورود تاجران و قاچاقچیان و همچنین کالاها و ابزار خارجی، برخی خرده فرهنگها به کلی دگرگون گشته و برخی دیگر مورد جایگزینی با فرهنگ بیگانه تغییر یافته اند.
واژگان کلیدي: امنیت، تغییر فرهنگ، فرهنگ بیگانه، مریوان
مقدمه و بیان مسئله:
فرهنگ به عنوان یک پدیده، نتیجه و ثمره فعالیت هاي ذهنی انسان با امکانات زیست محیطی اش است که در طول تاریخ شکل گرفته و در پیشینه هر قوم و ملتی ریشه دارد و از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود. نسل حاضر فرهنگ خود را از پیشینیان کسب نموده و برخی از آن ها را حذف و بخش هایی به آن اضافه می کند بر همین اساس است که در جوامع بشري تحول و دگرگونی فرهنگی وجود دارد و نظامهاي فرهنگی جدید ایجاد می شوند. از آنجایی که ترکیب بنیادهاي جغرافیایی سبب شکل گیري شیوه هاي زیست و تعدد و تنوع فرهنگ ها میباشد، بالتبع تغییر در شیوه هاي زیستی، عاملی اساسی در جهت دگرگونی فرهنگ هاست. تغییرات فرهنگی ممکن است در همه سطوح اجتماعی، سیاسی و فرهنگی ایجاد شود و در برخی موارد موجب نابسامانی هایی در جامعه و فرهنگ آن نیز گردد و عمده ارزش هاي سنتی حاکم بر جامعه را در هم بشکند و حتی تاخر فرهنگی ایجاد کند (رفیع فر و قربانی ریگ، .(58 :1385 مرز مفهومی است که بصورت تعیین خطوط
٨٠٢
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
جداکننده قلمرو دو کشور می باشد (پیشگاهی فرد و امیدي، .(49 :1388 مناطق مرزنشین از گذشته به لحاظ همگنی هاي اکولوژیکی، خصوصیات اجتماعی و قرابتهاي قومی با مردم مرزنشین آن سوي مرزها، پیوسته انگیزه بسیاري از تحرکات غیر رسمی و جابجایی و انتقال جمعیت بصورت کوچ هاي دسته جمعی به کشورهاي همسایه و شهرهاي بزرگ بوده اند (رکن الدین افتخاري، پاپلی یزدي و عبدي، .(85 :1388 یکی از ویژگی هاي اصلی مناطق مرزي دوري از نواحی مرکزي کشور است که سبب شده آنها بیشتر تحت تاثیر اجتماعی ـ فرهنگی خارج از مرزها قرار گیرند. بخصوص در مناطقی که بازارچه هاي مرزي است و ورود و خروج خارجیان بیش از بیش صورت میگیرد. در واقع بازارچه هاي مرزي بخشی از بازرگانی خارجی کشور میباشد که براي مبادلات مرزي مردم منطقه مرزنشین درنظر گرفته شده است. مبادلات تجاري مرزي یکی از شاخص هاي اصلی در برقراري ارتباط بین کشورهاي همسایه و نیز امرار معاش مردم مرزنشین می باشد و از این طریق مردم ساکن در نواحی مرزي کشورهاي همسایه میتوانند در کنار هم و با هم از فرصت ها و منابع مشترك استفاده نمایند که این امر می تواند منجر به استمرار و پایداري دوستی و تفاهم طرفین، امنیت و رونق اقتصادي و توسعه، ایجاد فرصتهاي شغلی و شکل گیري یک نوع فرهنگ نسبی میان مردم نواحی مرزي داخلی یک کشور و اتباع خارجی کشور مقابل گردد (رکن الدین افتخاري، پاپلی یزدي و عبدي، .(82 :1388 از آنجایی که سطح قابل توجهی از نیازهاي اقتصادي مردم مرزنشین از طریق مبادلات مرزي تامین میشود، بهبود زندگی ساکنان نقاط مرزي را به همراه دارد. از این رو توجه مرزنشینان به زندگی اجتماعی و خصوصیات فرهنگی افراد خارجی که زندگی شان را بهبود می دهند زیاد بوده و سبب تحت تاثیر بودن آنها میشود.
کشور ایران نیز با داشتن 8731 کیلومتر مربع مرز خارجی(حافظ نیا، (308 :1381 ، 13 استان را بعنوان استانهاي مرزي در خود جاي داده که استان کردستان نیز با کشور عراق مرز مشترك دارد (اطلس جامع گیتاشناسی، (1390 و رخدادهاي سیاسی نشان می دهند که گروه هاي سیاسی و ناحیه گراي کردستان عمدتا از مجاورت جغرافیایی و همانندي هاي فرهنگی کردستان عراق تاثیر پذیرفته اند. استان کردستان با وسعتی برابر 28203 هزار کیلومتر مربع واقع در غرب کشور در زنجیره کوهستانی زاگرس میانی، منطقه اي کوهستانی، پر آب و داراي تنوع اقلیمی می باشد. محدوده این استان از شمال به استان هاي آذربایجان غربی و زنجان، از شرق به همدان و زنجان، از جنوب به استان کرمانشاه و از غرب به کشور عراق محدود است.
ویژگی هاي فرهنگی استان در قالب زبان، پوشاك، آهنگ و آواز کردي، رقص، جشن ها و مراسم خاص و صنایع دستی می باشد و گویش عموم باشندگان این استان نیز کردي سورانی است. همچنین این استان به لحاظ مذهبی از دو بخش مذهب شیعه در شرق و مذهب سنی شافعی در غرب تشکیل شده است (کاویانی راد، .(213 : 1389 مذهب اهل تسنن در کردستان عاملیست تا کردهاي این ناحیه جغرافیایی از اقلیت هاي قومی ایران حساب شوند. اجزا و گروه هاي قومی و مذهبی ملت ایران، دنباله جغرافیایی ـ فضایی در آن سوي مرزهاي سیاسی ایران دارند که با یکدیگر داراي تعاملات اقتصادي، اجتماعی و فرهنگی می باشند. در حقوق بین الملل، اقلیت ها به گروهی از مردم اطلاق میشود که داراي نژاد، فرهنگ، سنن یا مذهب جداگانه اي غیر از فرهنگ کشوري هستند که در آن زندگی میکنند (پیردشتی، .(21 :1380 حتی بخشی از بیانیه حقوق اقلیت هاي ملی، قومی، مذهبی و زبانی مجمع عمومی سازمان ملل متحد معتقد است باید براي اقلیت ها حقوقی در نظر گرفت که بدون هر تبعیضی ارتباطات صلح آمیز و آزاد با مردم در طول مرزها با شهروندان کشورهاي دیگر که از نظر قومی، زبانی و مذهبی مثل هم هستند را حفظ نماید (پیشگاهی فرد و امیدي، .(50 :1388 استان کردستان از 9 شهرستان و 23 شهر تشکیل شده که شهر مریوان با داشتن 91664 هزار نفر جمعیت، 125 کیلومتري شمال غربی سنندج واقع شده است است .(Wikipedia)
قرار گرفتن شهر مریوان در 20 کیلومتري مرز ایران و عراق و در محدوده مستقیم ترانزیت کالا (قاچاق) سبب ورود و خروج مداوم اتباع خارجی ـ بویژه تاجران و کاسب کاران ـ و ویژگی هاي متفاوت اقتصادي ـ اجتماعی این شهر شده است.
در این راستا این مقاله نیز به بررسی تغییرات فرهنگی ایجاد شده بر اثر ورود و خروج اتباع خارجی به شهر مریوان پرداخته و به دنبال یافتن پاسخ به این سوال است که نوع و میزان تغییرات مولفه هاي فرهنگی در محدوده مورد مطالعه چقدر میباشد؟
٨٠٣
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
مبانی نظري
فرهنگ و بستر، فرهنگ را چنین تعریف کرده است: رفتارها و باورهاي گروه مشخص - الگوي یکپارچه رفتار انسانی. فرهنگ در جامعه شکل میگیرد و به تبع آن قابل انتقال، اشاعه و تغییر است. انسانها در موقعیتهاي مختلف اجتماعی، واکنشهاي متفاوتی نسبت به پیرامون خود نشان میدهند و این واکنشهاي متفاوت در طول زمان استمرار مییابد و موجب پیدایش فرهنگهاي متمایز میشود. بر اساس همین دیدگاه ادوارد هال (1914) نظریه پرداز مشهور ارتباطات بین فرهنگی نیز فرهنگ را وسایل و ارزشهایی میداند برآمده از گروهها و طبقه هاي اجتماعی خاص و مبتنی بر شرایط و روابط تاریخی که مردم از
طریق آن شرایط وجودي خود را اداره میکنند و به الزامات آن پاسخ میدهند (بیلینگتون و دیگران، 67 :1380 ؛ ققز،لههزآچشسپطخه). انسان شناسان، روانشناسان و جامعه شناسان، براي شناخت ریشه و تبیین رویکردهاي مختلف
نسبت به اصطلاح فرهنگ، تلاشهاي فراوانی کردهاند (آشوري، .(35-40 :1380 در این نوشتار از دیدگاه عمومی انسان شناسی فرهنگی با دیدگاه مبتنی بر رویکرد تفسیري در رابطه با تغییر و تحولات اجتماعی و فرهنگی نیز استفاده شده است، این رویکرد در خصوص بررسی و طرز نگاه به تحولات فرهنگی و اجتماعی ذکر میشود. انسان شناسی فرهنگی پاسخ به مجموعه ي کنجکاوي هاي بی پایان در مورد انسان است. انسان شناسی فرهنگی به این امر علاقه مند است که فرهنگ ها چه وقت و کجا و چرا بر روي زمین ظاهر شدند و چگونه دچار تغییر و تحول میشوند. این رشته هر پدیده اي را در قالب فرهنگ بررسی میکند. فرهنگ از نظر انسان شناسی مجموعه اي از رفتارها، باورها، نگرش ها، ارزش ها و ایده هاي آموخته شده تعریف میشود که ویژگی یک جامعه یا یک جمعیت خاص است. از دیدگاه انسان شناسی فرهنگی، تغییرات اجتماعی و فرهنگی هم نتیجه ي عوامل درونی و هم عوامل بیرونی هستند. مکانیسم هاي درونی تغییر به نوآوري و اختراع مشهورند و مکانیسم هاي خارجی یا بیرونی تغییر شامل فرآیند اقتباس و اشاعه میباشند (ایمان و محمدپور: 1383، .(15 یکی از رویکردهایی که انسان شناسان فرهنگی به آن معتقدند تغییرات تدریجی فرهنگ است. بر حسب الگوي پیشنهادي انسان شناسان، فرهنگ ها همواره در حال تحول تدریجی هستند که طی مراحل پی در پی رخ میدهد. با پذیرفتن این الگو، می توان مراحل مختلف تغییر فرهنگ را شناسایی کرد. برجسته ترین نظریه پرداز این الگو "مورگان" است که براي تکامل فرهنگ انسان سه مرحله وحشی گري، بربریت و تمدن را در نظر گرفته است.
"ولف" تکامل تدریجی را به صورت یک پیشرفت، از نظر کمی و کیفی توضیح می دهد .جنبه کمی آن به معنی خصایص جمعیتی است و جنبه کیفی آن به معناي پدید آمدن اجزاي جدید فرهنگی، به نحوي که اجزاي قدیم فرهنگ را در خود ادغام کند. در واقع دگرگونی فرهنگها نتیجه ضرورت سازگاري با محیط است . لذا فرآیندهاي انطباقی مشابه در محیط هاي یکسان منجر به تشابهاتی در فرهنگ هاي مختلف می شود (رفیع فر و قربانی ریگ، (60 :1385 که در نتیجه بخش عمده اي از فرهنگ در ارتباط با محیط طبیعی و نحوه ي بهره وري از آن تحت عنوان »بوم شناسی فرهنگی« شکل میگیرد (میرزایی: 1382، .(121 "دوره" نیز هویت فرهنگی را بنیاد گذاري شده بر روي فرهنگ میداند که ثابت و پایدار است. وي معتقد است هویت فرهنگی خود را از طریق زبان، شیوه معیشت، هنجارها و ارزش هاي فرهنگی نشان میدهد و با تغییر هر یک از این عوامل، دچار تحول و دگرگونی میشود (محب حسینی: 1383، .(119
