بخشی از مقاله
چکیده:
معماری ما از فرهنگ،اقلیم،مصالح بوم آورد ،همچون گذشته پیروی نمیکند.نگرش تک بعدی ما وبعضا زیبایی محور در طراحی معماری وانتخاب مصالح بوم آورد باعث ایجاد پیامدهای نامطلوب بر فضاهای معماری وشهری گردیده است. نگاه بوم شناسانه انسان ونوع رویارویی با طبیعت بعد از انقلاب صنعتی،دستخوش تغییرات زیادی شده وحرکت به سوی دهکده جهانی باعث شده است علی رغم داشتن مناطق مختلف با اقلیم های متفاوت به سبکی ازمعماری رسیده ایم که یکسان سازی را در پی داشته است.
ورود به بحره زمانی فعلی که پیشرفت های فنی وتکنولوژیکی در عرصه ساختمان روز به روز سرعت میگیرداین موضوع را که باید به ارتباط صحیح ساختمان ومحیط پیرامون آن توجه داشت راکمرنگ کرده است.بحث معماری پایدار را می توان یک آگاهی از بحران های زیست محیطی را دانست که توسعه پایدار وطراحی،بر مبنای اصول ومبانی پایداری یکی از نتایج این آگاهی می باشد. با توجه به تنوع اقلیمی درخاک پهناور ایران ،لزوم شناخت وارائه راه حل هایی در راستای ارتقای معماری پایدار با رویکرد معماری بومی وهمساز با طبیعت،امری ضروری بنظر می رسد که دراین مقاله با درنظر گرفتن شناخت اقلیم گرم وخشک ودر راستای آن نگاهی به عملکرد بادگیر وشناخت راهکارها وعوامل زیست محیطی این این اقلیم ،اصول وضوابط معماری بومی سنتی حاکم بر این اقلیم مورد بررسی وتحلیل قرار گرفته است.
مقدمه
انسان ها همواره از بدو خلقت،فطرتاً در جستجوی ترفیع نیازهای خود بوده اند.برای میل به مقصود،بسیار از طبیعت و عناصر چهارگانه آن بهره جسته اند.مهارتی که انسان بواسطه آن عظیم ترین و سرکش ترین انرژی نهفته در طبیعت یعنی باد را رام و مسخر خود ساخته و به انواع گوناگون ،با دگرگونی در چهره آن ،مظهر یک نوع رابطه بین انسان و طبیعت را به زیبا ترین شکل نمایان ساخته است .از دیر باز برای مقابله با گرمای سخت تابستان مردم این دیار به زیر زمین پناه می بردند. بادگیرها با هدایت هوا به سطح حوض آبی که در وسط زیر زمین قرارداشت ، موجب ایجاد هوایی خنک و فرح بخش می شدند. بادگیر، یک روش ابداعی ایرانی برای ایجاد فضای خنک در داخل منازل گرم کویری است . این دستگاه تهویه مطبوع ، سالیان درازی از روزگاران دور ، فضای زندگی مردم ایران را قابل تحمل کرده است . بادگیرها معمولاً برجکهای کوچکی به صورت چهارضلعی یا چند ضلعیهای منتظمند که ساختار مثلث در آنها به هیچ وجه دیده نمیشود
کویر همواره مفهومی از خشکی و بی آبی را به دنبال داشته است و آب در معماری کویر به عنوان اصلی ترین عنصر حیات بخش مطرح بوده است. در کویر آب نیست اما هر خطی بر خاک یادآور خاطره آب است و مهمترین عامل شکل دهنده به فضای زندگی مردم میباشد.مکان یابی شهرها، نظم شبکه های معابر ، توالی فضاهای باز و بسته مسکونی ، امتداد حرکت قنات ها تحت تاثیر مقوله ی آب شکل گرفته است. مسلم آن است که جلوه های نمادین آب در معماری کویر یکی از عوامل هدایت کننده فکر معمار در خلق فضا بوده است.
فضایی که به واسطه سوار شدن بر مفاهیم عمیق فکری و معنوی همواره مورد ستایش بوده و زندگی درون خود را حفظ کرده است.امروز با از دست رفتن این جلوه های نمادین و مفاهیم بنیادین در تفکرات معماری و خالی شدن کانسپتهای طراحی از معنا،فضاهای کالبدی به رفع نیازفیزیکی تنزل یافته اند. استفاده از حیاط های داخلی درختکاری شده و معطوف ساختن فضاهای زندگی به این حیاط ها ، از عمده ترین ویژگی های معماری در مناطق گرم و خشک است .
حیاط های داخلی که شامل درخت ، حوض و سطح گیاه کاری شده است ، یکی از موثرترین عوامل ایجاد رطوبت - که در مناطق خشک اهمیت فراوانی دارد - محسوب می شود . اتاقها که فقط به این حیاط ها باز می شوند . در برابر طوفان شن که معمولا در مناطق کویری می وزد ، همچنین در برابر بادهای سرد زمستانی حفاظت می شوند.
بررسی نمادین آب و انعکاس سطح آب ساکن:
آب روشن ترین سمبل حیات و اشاره ای آشکار به سرچشمه زندگی است که در سرزمین های مختلف با توجه به شرایط اقلیمی و فرهنگی از جنبه های خاص مورد توجه و تاکید قرار گرفته است.فراوانی آب نشان از وفور نعمت و زایش است. خلوص و پاکیزگی آب تمثیلی از پا کدامنی است که تقدس آن می تواند نه تنها بدن ها بلکه روح ها را نیز پاک کند. در آئین مسیحیت آب به روحانیت و رستگاری باطنی مرتبط است به رغم نقش زندگی آفرین آب به عنوان سمبل مرگ نیز به کار رفته است . داوینچی میگوید: برخلاف اندیشه های عمومی در میان انواع وحشت ها ،آتش بزرگترین مصیبت نیست، تخریب و انهدامی که در پی آب می آید از همه مهیب تر است
آب از زمان های دیرین در باورهای آئینی ایرانیان مقدس محسوب می شده است بطوریکه در آئین مهرپرستی مذهب زرتشت و دین اسلامبه ارزش آن اشاره شده و از تباه کردن و اصراف آن نهی شده است.
کمبود آب در ایران مرکزی و کویری وجود آن را مغتنم داشته و همچنین مراسم هایی را برای طلب آب در فرهنگ ایران جاری ساخته ،مراسم درخواست آب از آناهیتا و باران خواهی در انجام مراسم مصلی برای بارش باران نشانگرتداوم سیر این آداب در گذر تاریخ ایران است
با انعکاس نور مانند آینه عمل میکند و پدیده های اطراف خود را با چرخش درجه نمایش میدهد، همچنین انعکاس پوشش گیاهی در آب و تابش نور خورشید روی گیاهان آبزی موجود روی آب، تصویر زیبایی برای بیننده به وجود میآورد. آب در حال حرکت نیز منعکسکننده امواج نور در فضاست؛ مانند نوری که از یک جویبار روان روی برگ درختان منعکس میشود آب و تاثیر آن در کاهش درجه حرارت و افزایش رطوبت:آب در پارکها و باغها به هر یک از صور مختلف، خود به نحوی در متعادل کردن درجه حرارت هوا، تامین رطوبت نسبی برای گیاهان و ایجاد طراوت، موثر است. مجموعه این عوامل از یکنواختی و خشکی محیط میکاهد. آب ساکن منعکس کننده آسمان است و جلوه گاه عمیق آسمان بیکران در روی زمین است آب ساکن مرز بین زمین و آسمان را از بین می برد و به دلیل سکوت متفکرانه و جمع شدن آرام آب در آنها دارای رمز و رازی مبهم هستند گویی روحی متفکر و جاری از طبیعت در آن رسوخ کرده است.
بررسی آب در معماری کویری:
باغ گسترده هر قدر هم از حیث نماد پروری پرمایه باشد جنبه تجملی سنگینی دارد که احداثش در فضای شهری جز از عهده معدودی بر نمی آید. اینجاست که طرح حیاط به موازات طرح باغ گسترده می شود.طرح حیاط بر کار معمارانه - - مکان سازی - - حکم فرما است و در دوره اسلامی خود نمونه مکان میگردد. خانه را با مسجد و مدرسه را با کاروانسرا و تک تک جزء را با کل یگانه می کند.
حوض در میان حیاط به عنوان یک عنصر مرکزی ، سامان دهنده عناصر اطرافش است و در حیاط مسجد همچون آینه آبی حقیقی است که سطحی منعکس کننده تصویر ایجاد میکند.تصویر ایوان هایی با تزئینات گیاهان سبز که نماد باغ های بهشتی است در بهشت توصیفی قرآنی چهار چشمه در مسجد، چهار ایوان دارای قوس های آبی رنگ است که به چهار غار تشبیه شده و مقرنس های آبی رنگ این ایوان ها همان قندیل های آویزان غارهاست که یاد آور جایگاه آب می باشد.
از جنبه های دیگر ایوان ها را که فضای نیمه بسته هستند می تواند به مثابه نفس تلقی گردد که واسط بین کالبد - فضای بسته مسجد - و روح - فضای باز حیاط - که نشات گرفته از آب حوض است دانست.
رابطه آب و نور:
معماری اسلامی بویژه در ایران تاکید حاصی به نور دارد. در کویر به دلیل تابش شدید آفتاب و هوای شفاف فلات مرتفع تحمل نور و نیاز به زندگی در فضاهای حساس به نور بخش جدایی ناپذیر زندگی ایرانیان در طول تاریخ بودا است . ئور عمده ترین مشخصه ایران است کهنه فقط مه مثابه عنصری مادی که همچون نمادی از حق می باشد.
