بخشی از مقاله
چکیده
امروزه لزوم بهرهبرداری از خطوط حمل و نقل عمومی از اصول مهم و اساسی مطرح در توسعه پایدار شهری است. با بهرهبرداری از خطوط مترو در شهر تهران لزوم توجه به نحوه شکلگیری ورودی ایستگاهها، مکانیابی آنها و ارتباطشان با فضای شهری اطراف از اهمیت ویژهای برخوردار شدهاست. فضاهای ورودی ایستگاههای مترو جزیی از فضاهای شهری هستند. طبق تعریف، ایستگاههای مترو و فضای اطرافشان در شهر یک گره شهری محسوب شده و باید الزامات این عامل شکلدهنده سیمای شهر را برآورده کنند. گرهها، نقاط حساس شهر بوده و دارای ویژگیهایی چون محل تجمع، محل تمرکز و سکون... هستند.
تجزیه و تحلیل نمونههای موفق طراحی فضای اطراف ایستگاه مترو نشان می دهد که این فضاها تا چه حد میتوانند کیفیت فضای شهری را ارتقا بخشیده و نقش خود را به عنوان گرههای شهری در پایداری اجتماعی ایفا کنند. از طرف دیگر مطالعات انجام گرفته بر روی چند ایستگاه مترو تهران از جمله ایستگاه پانزده خرداد، گویای این مطلب است که ایستگاههای مترو تهران فاقد فضاهای مناسب جهت برقراری تعاملات اجتماعی بین شهروندان در اطراف خود هستند.
به نظر میرسد عواملی مانند تعجیل در بهرهبرداری از شبکه مترو جهت بهبود وضعیت ترافیک شهر تهران، نبود تجربه کافی در زمینهی مکانیابی ایستگاهها و طراحی فضاهای زیرزمینی و ارتباط آنها با فضاهای شهری باعث بروز این مشکلات شدهاند. در تحقیق پیشرو تلاش شده است بعد از بررسی چند نمونه موفق و ناموفق ورودی ایستگاه های مترو در تهران و جهان اصولی جهت سازماندهی فضاهای اطراف ایستگاههای مترو با توجه به ویژگیهای متفاوت ایستگاهها تدوین شود.
-1 مقدمه
مترو در عین حال که نوعی شبکه است و نقاط مختلف شهری را به هم متصل میکند، اما این شبکه از قطعات زمین شهری مستقل است و به صورت زیرزمینی حرکت میکند. بنابراین تأثیر آن بر توسعه زمین نه به صورت خطی، بلکه به صورت نقطهای در محل اتصال شبکه با سطح زمین یعنی در ایستگاههاست. ایستگاه قطار شهری محلی است که در آن توقفهای قطار صورت میگیرد و مسافران قطار در آنجا پیاده و یا سوار میشوند اما از دیدگاهی دیگر، ایستگاه مکانی است که از ویژگیهای لازم برای توسعه و تحول برخوردار است. امروزه با توجه به گسترش این شبکه حمل و نقل در شهرهای بزرگ کشور از جمله تهران لزوم توجه به جنبههای مرتبط با توسعه پایدار - به خصوص پایداری اجتماعی - در طراحی و ساخت ایستگاه مترو بیش از پیش احساس میشود.
در مباحث مربوط به توسعه پایدار و ارتباط آن با طرحهای توسعه شهری، علاوه بر جنبههای زیست محیطی باید به جنبههای اجتماعی طرحها و میزان تأثیرگذاری آنها بر کیفیت زندگی شهروندان و تقویت نهادهای اجتماعی نیز توجه و تمرکز ویژه داشت. به همین منظور و برای ارزیابی فضاهای موجود و طرح های آتی توسعه شهری از منظر پایداری اجتماعی نیاز به تعریف شاخصهایی داریم. در پژوهش پیش رو بعد از شناسایی این شاخصها، شاخصهای مرتبط با فضای اطراف ایستگاه مترو - که از آنها به عنوان پاتوق های اجتماعی نام میبریم - به طور جداگانه مورد بررسی قرارگرفته و در یک نمونه موردی با کمک این شاخصها طراحی این فضا انجام گرفتهاست.
-2 ضرورت استفاده از شبکه حمل و نقل زیرزمینی و پیامدهای آن درتوسعه شهری
پروژه راهاندازی و بهره برداری از مترو تهران یکی از بزرگترین پروژههای شهری در کشور بوده که قبل از هر چیز به دلیل کاهش ترافیک مورد توجه قرار گرفته است، اما گستردگی استفاده از این شبکه پیامدهای مهمی در توسعهی شهر در پی داشته که به برخی از آنها اشاره میکنیم.
• پیامدهای اقتصادی- اجتماعی:
فعالیتهای اقتصادی در شهر به مسئله حمل و نقل وابسته است .خیابانهای پر رفت و آمد بهترین مکانها برای فعالیتهای تجاری محسوب میشوند. با راهاندازی مترو بخشی از کل مسافرتهای روزانه جذب این شبکه جدید خواهد شد .این مسئله باعث تمرکز شدید ترافیک در نقاط و مسیرهای خاص و سبک شدن بار ترافیکی در کل شهر خواهد شد .در عین حال قطبهای اقتصادی جدیدی در شهر به وجود خواهد آمد و بعضی از قطبهای موجود نیز بسیار تقویت خواهد شد.
• پیامدهای ترافیکی:
با تمرکز بخشی از مسافرتهای روزانه شهر در شبکه مترو و هجوم جمعیت به ایستگاههای آن مسائلی خاص از نظر تراکم جمعیت در چند نقطه شهری به وجود میآیند که به اقدامات شهرسازی مشخص در اطراف برخی از ایستگاههای مترو نیازمندند. از طرف دیگر، سهولت دسترسی به مناطق شلوغ و مرکزی شهر باعث افزایش ازدحام در این مناطق خواهد شد.
شبکه مترو مستقل نیست و کارآیی آن به کارکرد سیستم حمل و نقل عمومی، اتوبوس، مینیبوس، تاکسی و غیره مربوط است .این مسئله نیاز به طرح کلی و تمهیداتی خاص از قبیل ایستگاههای اتوبوس، تاکسی، زیرگذرها و پلهای عابرپیاده، پیادهروهای مناسب و فضاهای تقسیم جمعیت در مجاورت ایستگاههای مترو دارد.
• پیامدهای کاربردی:
افزایش قابل توجه رفت و آمد در ایستگاههای مترو موجب به وجود آمدن انواع کیوسکها و دستفروشیها در نزدیکی ایستگاهها خواهد شد .چنانچه برای نیازهای مسافرین سازماندهی فضای مناسب صورت نگیرد، این امر اجتنابناپذیر خواهد بود . فضاهای تجاری که تاکنون ایجاد شدهاند، کافی به نظر نمیرسند.
هماکنون در نقاط پرجمعیت شهر خصوصاً در نزدیکی تعدادی از ایستگاههای مترو بخشی از فضاهای خدماتی شهروندان به صورت کیوسکهای پراکنده و بینظم شکل گرفتهاند .با توجه به این واقعیت که ایستگاههای مترو و محدوده اطراف آنها به مراجع مهم شهری تبدیل خواهد شد، ضروری است از پیدایش کاربریهای پراکنده در آنجا جلوگیری شود .کاربریهایی نظیر تلفن راه دور، بلیط فروشی اتوبوس، نمازخانه، ایستگاه روزنامهخوانی، پست، پیک ، عابر بانک، مقر پلیس راهنمایی، مراکز اطلاعرسانی شهری، گلفروشی، روزنامهفروشی، دستشویی عمومی و کمکهای اولیه میتوانند در قالب یک مجموعه واحد در مجاورت ایستگاههای مترو ساماندهی شوند.
تهران دارای پارکها و بزرگراه اندازیهای وسیع و مناسب با مقیاس جغرافیایی و جمعیتی یک پایتخت چندمیلیونی است، لیکن ساختمانهای عمومی آن به لحاظ مقیاس و تنوع کاربری بسیار خرد و محدوداند. پیدایش نقاط جدید تمرکز جمعیت در شهر موقعیتی است مناسب برای ایجاد مجموعههای بزرگ عمومی که با وسعت و جمعیت شهر تهران تناسب داشته باشند . مجموعههای بزرگ شهری در ایران بیش از دیگر نقاط جهان سابقه دارند .کافی است به تناسب ابعاد مجموعه نقش جهان و وسعت اصفهان دوره صفوی یا تناسب مجموعه سرپوشیده بازار تبریز و شهر قدیمی تبریز نظر افکنیم .در شهرهای بزرگ امروزی جهان نیز مجموعههای فرهنگی، هنری، تفریحی، تجاری و اداری بسیار عظیمی وجود دارند که با ابعاد زندگی شهری متناسباند.
هماکنون در تهران بسیاری از کاربریهای تجاری به دلیل فقدان فضای کافی و شاید هم عدم وجود کنترل صنفی، بخشی از فعالیت خود را در فضای عمومی یعنی پیادهروها و خیابان انجام میدهند .صفوف نانوایی و تعاونیها، جعبههای نوشیدنی مغازهها و ساندویج فروشیها، بساط آهنگری و تعمیرکاریها و نجاریها در پیادهروها از این قبیلاند .با توجه به افزایش تردد در مجاورت ایستگاههای مترو هیچگونه عامل مخل رفت و آمد یا نابهسامانی کاربردی نمیتواند تحمل شود .ساماندهی این مسائل بدون تغییرات ساختاری اساسی، از جمله ایجاد مراکز جدید، به دشواری امکانپذیر خواهد بود.
• پیامدهای زیباییشناختی:
وسعت شهر مانع درک شکل و ساختار فیزیکی آن به طور کامل می شود .سیمای شهر از شیوه زندگی در شهر و امکانات کشف فضاهای آن در طول زندگی روزمره تأثیر میپذیرد .شهر قدیم تهران به دلیل الگوی خاص معابر و شیوه توزیع کاربریهای تجاری و خدمات شهری از درون تجربه میشد. اکنون سیمای شهر، تا حد قابل توجهی از چشمانداز فضاهای سبز و پارکها و مسیر بیانتهای بزرگراههای وسیع تشکیل شده است.
