بخشی از مقاله
چکیده
نمایشهای خیابانی اصلی ترین جلوهی یک هنر خیابانی در ارتباط مستقیم با افراد است وحیاتش در گرو پذیرش، استقبال و بازخورد شهروندان میباشد. این هنر اگر به درستی در مکان مناسب به کار گرفته شود، متضمن افزایش حضورپذیری یک فضای شهری می شود که به نوعی روح، معنا و هویت بنیادی و خاص به فضا داده و نه تنها در زمان ارائه نمایشها که در تمامی مواقع و زمانها فضا را پویا، سرزنده و جذاب میکند.
در این مقاله برآن هستیم تا ضمن بیان،تشریح عملکرد و اثرات نمایشهای خیابانی درافزایش حضور اختیاری افراد درفضا، با روش کیفی-تطبیقی معیارهایی را که در تعیین مکان برگزاری نمایشهای خیابانی موثر است، را شناسایی کنیم. بدین منظور درابتدا با استفاده از معیارها و شاخص های استاندارد موجود و همچنین مصاحبه میدانی وتحلیل آن درفضاهای عمومی شهر قزوین به تعیین شاخصه های کلی یک پاتوق نمایش های خیابانی میپردازیم. در مرحله بعد با تدقیق شاخص های بدست آمده درگزینه های پیشنهادی برای برپایی نمایشهای خیابانی با بهره گیری از فرآیند تحلیل سلسله مراتبی موقعیت مکانی گزینههای مطلوب تعیین و ارزشگذاری میشود.
-1 مقدمه
1-1 طرح مسئله
ایجاد سرزندگی و تدوام حضور افراد در یک فضا ضرورتی در جهت بقا و دوام یک فضا است. نمایش های خیابانی از دیر باز عاملی جهت حضور و تعامل افراد در فضاهای جمعی بوده است این نمایشها با باززنده سازی خاطرات جمعی مردم از طریق آئین ها و مراسم های مذهبی و ملی، همواره یکی از عوامل هویت بخش برای انسانها بوده و به نوعی معرف فرهنگ و ساختار اجتماعی و اعتقادی یک جامعه است.
به علاوه نمایش چیزی است که به مردم در فضاهای عمومی زندگی می بخشد، در واقع نمایش سرشار از فعالیت، علاقه، شور و ارتباطیاست که از طریق واکنش مردم در سطوح مختلف بی شماری آفریده می شود.[1] در تاریخ کشورمان همواره زمینه ای برای ایجاد و ترویج مراسم وآئینهای دینی و ملی وجود داشته و با خلق فضایی جذاب باعث حضور افراد و ایجاد هویت برای آن فضا شده است.
مسئلهای که درحال حاضر مطرح است نبود بستر مناسب در فضاهای جمعی، وجود رهگذران روزمره و نبود جاذبه و کشش در محیط جهت ارائه این نمایشها در فضاهای شهری است. به همین منظور ارائه راهکارها و معیارهایی مشخص جهت تعیین مکان و فضای مناسب و ایجاد بستر و زمینه لازم برای بهره گیری از حداکثر ظرفیتهای نمایشهای خیابانی به عنوان عاملی هویت ساز و عنصری حیات بخش به یک فضای جمعی ضرورت مییابد.
2-1 اهداف تحقیق
هدف از این تحقیق تعیین معیارها و شاخص ها مکانیابی برای برپایی نمایشهای خیابانی با توجه به نقش این هنر در افزایش سرزندگی و پویایی فضاهای شهری است. بررسی دیدگاه شهروندان در سطح شهر قزوین به عنوان نمونه موردی می تواند نقش موثر نمایشهای خیابانی را در افزایش حضورپذیری افراد در فضای شهری نشان دهد. همچنین تحلیل پتانسیل بالقوه این شهر از لحاظ کالبدی و ساختاری برای برپایی این گونه نمایش ها و تطبیق آن با معیارهای مکانیابی پاتوق نمایش های خیابانی میتواند گامی موثر در جهت اعتلا و معرفی هر چه بیشتر این هنرخیابانی در فضاهای شهری باشد.
3-1 سوالات و فرضیه های تحقیق
سوالاتی که در ارتباط با تحقیق صورت گرفته و می توان مطرح کرد عبارتند از:
• آیا نمایش های خیابانی در سطح شهر می تواند مخاطبانخود را بیابد و موجب تجمع پذیری و افزایش سرزندگی فضا شود؟
• بهترین مکان برای برپایی نمایشهای خیابانی در سطح شهر قزوین کدام است و چگونه باید انتخاب شود؟ بنا به سوالات مطرح شده می توان فرضیات زیر را برای این تحقیق پیشبینی کرد؟
• با فراهم ساختن بستر و زمینه مناسب برپایی نمایشهای خیابانی در فضای کنونی شهرها میتوان مانندگذشته فضاهای شهری را به فضایی دعوت کننده و جاذب برای عموم مردم تبدیل کرد.
• برای برپایی نمایشهای خیابانی در فضاهای شهری می توان مکانی مشخص و سازمان دهی شده را تعیین نمود.
4-1 پیشینه پژوهش
نمایش همواره به زمان و مکان خاص خود که تماشاگر را بتواند در خود جای دهد نیازمند بوده است. نخستین مکان این نمایش ها را می توان در میادین و خیابان های شهر جستجو کرد."بارزترین نمونه آن در شهر آتن، مراسم هر ساله جشن آتنا بود که از دروازه شهر شروع شده و به آکروپلیس و پیکره آتنا در آن ختم می شد."[2] و یا همواره "قسمتی از آگورا برای اجرای نمایشنامه مورد استفاده بود تا آنکه یک تئاتر مخصوص بر شیبهای جنوبی آکروپلیس بنا شد."[3] پس از به وجود آمدن سالن های گسترده نمایش در سطح شهرها و محدود شدن نمایش در چارچوب دیوارهای صحنه نمایش های بیرونی و خیابانی به شکلی مردمی تر و عوام پسند تر به پیش می رفت به طوری که از دل آن انواع نمایش ها و رقص های سنتی و یا لوده بازیها و معرکه گیری های خیابانی شکل یافته اند.
در ایران نیز همواره گستره مخاطب نمایشهای خیابانی بر نمایش های صحنه ای پیشی گرفته است" با پژوهشی در پیشینه بن مایه های خرده نمایش های ایرانی به وضوح در می یابیم که شیوه اجرای آیین ها و خرده آیین های ایرانی، تطابق نزدیکی با شیوه اجرایی نمایش خیابانی دارد و آنچه امروز با این عنوان در بدنه اجرای حرفه ای آثار نمایشی ما وجود دارد، تلفیقی از داشته های آیینی گذشته و نمایش خیابانی وارداتی به شیوه غربی است."[4] این گونه نمایش ها بر اساس ساختار و موضوع آنها همواره در سطح شهر به شکل گسترده برپا می شد و مکانیابی آنها بستگی به تراکم جمعیت، موضوع نمایش، شرایط اقلیمی و محدودیت های دستگاه حکومتی داشت.
ورود خودرو و صنعتی شدن شهرها نمایش های خیابانی را به مانند بسیاری دیگر از هنرهای سنتی و فرهنگی جامعه تحت شعاع قرارداد به طوری که در میان اجتماع روز افزون کاربری های گوناگون شهری و حرکت سریع افراد و کمبود فضاهای مکث، دیگر فرصتی برای عرضه و ارائه این گونه نمایش ها باقی نمانده است. تفکر مدرنیسم و مدگرایی محدوده اجرای این نمایشها را در بافت قدیمی و سنتی شهرها قرار داده است و روز به روز از ظرفیت تجمع پذیری این گونه نمایش ها کاسته می شود.
از ابتدای قرن بیستم گروههای مختلف نمایشی دست به انجام اقدامتی برای زنده نگه داشتن این هنر انجام دادهاند که از آن جمله می توان به اقدامات پیتر شومان در راه اندازی تئاتر نان و عروسک - نوعی نمایش های خیابانی با عروسک های غول آسا - ویا برپایی نمایش های تبلیغی-ترویجی یا آژیت پروپ در روسیه بعد از انقلاب بولشویکی وهمچنین می توان به تئاتر محیطی، که در دهه 60 در آمریکا به وجود آمد، اشاره کرد. لازمه موفقیت همه این اقدامات توجه به سازماندهی محیطی و اجتماعی آنهاست زیرا به گفته ریچارد شکنر "تقرباًی همه این گروه ها دغدغه اصلیشان یافتن محیطی مناسب و صحیح برای یکی شدن نمایشگر و تماشاگر است."
[5] در ایران از سال 1373 با تشکیل انجمن ها و گروههای تئاتر خیابانی به طور رسمی این هنر به سمت احیای دوباره خویش گام برداشت. اما نخستین اقدام جهت ساماندهی مکانی مناسب برای برپایی این نمایش ها را می توان در سال 1389 با گشایش نخستین محل دائمی اجرا برای نمایشگران خیابانی در ضلع جنوبی مجموعه تئاتر شهر مشاهده کرد. با توجه ویژه مسئولین و اجرای گسترده جشنواره های نمایش های خیابانی در سطح شهرستان های کشور" امروز 205 مکان دائمی برای اجرای آثار تئاتر خیابانی در کشور ساخته شده است"[6] اما با توجه به حدود 1200شهر در ایران استقرار این مکان ها در بیشتر نقاط کشور و مکانیابی درست آنها در جهت افزایش حضورپذیری افراد ضرورتی است که باید هر چه بیشتر به آن توجه کرد.
5-1 روش تحقیق
روش تحقیق در مقاله حاضر"روش ترکیبی"متکی به روشهای توصیفی تحلیلی و پیمایشی میباشد. لذا از هردو متدولوژی اسنادی و میدانی استفاده شده است. دراین تحقیق ابتدا مباحث نظری و ادبیات موضوعی پژوهش بررسی شده سپس با مصاحبه باافراد گوناگون و تکمیل پرسشنامه،جمع آوری اطلاعات وتحلیل آن انجام میگیرد . جامعه آماری مطالعه حاضر از افراد وگروههای سنی متنوع با سطح سواد متفاوت ودر نقاط مختلف شهرقزوین انتخاب شده است. در ادامه چهارگزینه برای مکانیابی نمایشهای خیابانی در سطح شهر قزوین پیشنهاد میشود.گزینه های پیشنهادی با استفاده از فرآیند تحلیلسلسله مراتبی توسط معیارهای مشخص و کارشناسی شده بررسی و در نهایت مطلوبترین مکان برای برپایی نمایشهای خیابانی تعیین می شود.
6-1 محدوده و قلمرو تحقیق
نمونهی مورد بحث در این تحقیق شهر قزوین میباشد. این شهر شامل 3 منطقه و جمعیت آن طبق آخرین سرشماری رسمی در سال 1390حدود 400 هزار نفر برآورد شده است. شهر قزوین از جمله مراکز مهم فرهنگی کشور و پایتخت خوشنویسی ایران است.
-2 مفاهیم ، دیدگاهها و مبانی نظری
1-2 نمایش خیابانی
تئاتر خیابانی نمایشی است که در فضاهای باز اعم از خیابانها، میادین، گذرگاه ها و فضاهایی از این دست اجرا شود.[7] درحقیقت هنرمندان این شکل نمایش، از کوچه به عنوان دکور برای کار نمایشی خود استفاده می کنند و غالبا از انگیزش ها و کشش های فضاهای بیرونی متاثر می شوند. در بیشتر موارد، نمایشهای خیابانی به شکلی رایگان برای عامه مردم به اجرا در میآیند و مکان نمایش هم معمولا یکی از مکانها ویا معابرعمومی شهریاست، مراکز تجاری و پارکینگ هم می تواند از جمله این مکانها محسوب شود.
بنا به تعریف فوق نمایش خیابانی که امروزه به طور مستقل به عنوان شاخهای از هنرهای نمایشی شناخته شدهاست همواره در برپایی خویش دارای مکان مستقلی نمی باشند و هر کدام از فضاهای شهری می تواند به عنوان صحنه اینگونه نمایش ظاهر شود اما نکته ای که در اینجا لازم به ذکر است این است که نامگذاری این هنر همواره همراه با نوع دیگری از نمایش بوده است که بیم میسون در کتاب خود آن را تئاتر بیرونی مینامد. درکشورآلمان نیز از اصطلاح تئاتر باز برای این نوع نمایش ها استفاده می شود و اصطلاحات دیگری همچون تئاتر خارج از صحنه نیز پیشنهاد شدهاست. شاید بتوان تفاوت عمده تئاتر خیابانی با تئاتر بیرونی را در محل برگزاری آنها دانست.
اگر بخواهیم مقید به نام تئاتر خیابانی باشیم شاید بهتر باشد نمایشی را که در سطح خیابان برپا می شود را نمایش خیابانی بنامیم، در صورتی که نمایش بیرونی می تواند در هر جای دیگری درسطح شهر اجرا شود. تفاوت دیگر این دو هنر را قطب الدین صادقی در رویکرد آن می بیند " تئاتر خیابانی به هیچ وجه یک تئاتر دارای میزانسن و طراحی صحنه نیست، بلکه یک تئاتر سیاسی مخفی است"[8] تئاتر بیرونی، همانگونه که از نام آن بر می آید، گستره وسیعی از اشکال نمایشی را دربرمیگیرد که خارج از سالنها و صحنه های رسمی تئاتر اجرا می شود. این گستره می تواند نمایش های آئینی و سنتی همچون میر نوروزی و یا تعزیه باشد که نوعی نمایش میدانی از پیش طراحی شده اند. "
گستره این تئاتر فقط فعالیت در خیابان نبود، بلکه هرمکانی که میشد مردمی را به دورهم جمع کرد محل اجرای آن شد و خود شیوه های اجرایی دیگری را در پهنه نمایش پدید آورد و همچون آئین ها به تجربه جمعی پرداخت که هدف آن روشنگری و برقراری رابطه مردم با واقعیت های عینی محیط آنان بود. این نوع تئاتر به عنوان گونه ای نمایشی در قرن بیستم به ثبت رسید"[9] نکته ای در این مقاله حائز اهمیت است این است که امروزه سوای تعاریف و چارچوبهای نظری در مورد تمامی شیوههای نمایشی، به طور ضمنی تمامی نمایشهای بیرون از صحنه و چارچوب سالنهای تئاتر را نمایشخیابانی مینامند.
2-2 تجمع پذیری فضا
فضاهای شهری همواره باید بستری برای اجتماع افراد از گروه های مختلف سنی و اجتماعی باشد. درواقع ظرفیت پذیرش افراد در فضا میزان تجمع پذیری آن را مشخص می کند. پاکزاد ویژگی های یک مکان تجمع پذیر را شامل موارد زیر میداند:
• از لحاظ شکلی و هندسی اجازه جمع شدن به افراد را بدهد.
• حداقل شرایط زیست محیطی در فضا فراهم شود.
• دارای فعالیتهای متنوع و متفاوت باشد وامکان درگیری افراد با این فعالیت ها فراهم باشد.
• توسط تجهیزات و مبلمان مناسب، امکان انجام فعالیت های مختلف را در کنار هم فراهم کند.[10]
افزایش تجمع پذیری فضا همواره موجب افزایش کنشها و واکنش ها در ارتباطات جمعی میشود که این خود میتواند بستر مناسب برای سرزندگی فضا را فراهم کند. بسیاری از اشکال رفتار جمعی در عرصههای عمومی به طور تصادفی و در پی رویدادهای روزانه پدید میآید. بر این اساس کالن معتقد است که میتوان ایده شهر را به عنوان یک محل تجمع از برخوردهای اجتماعی و دیدارها دانست که در همه تمدنهای بشری تا قرن بیستم به صورت پدیدهای طبیعی پذیرفته شده است.[11]
3-2 تعریف مکانیابی
مکانیابی فعالیتی است که قابلیت ها و توانایی های یک منطقه را از لحاظ وجود زمین مناسب و کافی و ارتباط آن با سایر کاربریهای شهری برای انتخاب مکانی مناسب برای کاربری خاص مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهد. شاخصهای زیادی در این فرایند کاربرد دارند که استفاده از این شاخصها به اطلاعات صحیح و کامل از مکان نیازمند می باشد،که پس از تجزیه و تحلیل این اطلاعات جمع آوری شده و با ارزیابی گزینه های مختلف امکان تصمیم گیری مکانی وجود خواهد داشت.[12] مکان یابی بخشی از برنامه ریزی کاربری زمین شهری استکه با در نظر گرفتن شاخص ها و معیارها و با استفاده از روشهای تحلیلی، مکانهای مناسب و بهینه برای یک کاربری خاص در بافت پیچیده شهر انتخاب می شود.
مناسب بودن مکان خاص برای فعالیت یک خدمت، تا حد زیادی به عواملی بستگی داردکه در حین مکانیابی آن خدمت انتخاب و ارزیابی می شوند. در این راستا عوامل متعدد و متنوعی را می توان بر شمرد که بر تصمیمات مکان یابی موثر هستند که از این میان می توان معیارها و اصول مکانیابی و مطلوبیت کاربری های شهری را در موارد زیر بیان نمود: سازگاری؛ آسایش؛ کارایی؛ مطلوبیت؛ سلامتی؛ ایمنی[13]
-3 یافته های تحقیق 1-3 بررسی میزان توجه و علاقه شهروندان به نمایش های خیابانی برای انجام تحقیق حاضر در ابتدا به تدوین پرسشنامه های هدفمند پرداخته شد. جامعه آماری برای پاسخ گویی به این پرسشها در نقاط مختلف شهر قزوین با تفکیک جنسیتی و گروه های سنی انتخاب شده است. برآورد نتایج و بررسیها در میان گروههای مورد تحقیق و راهکارهای مورد بحث در این باب به تفکیک در ذیل خواهد آمد. در خصوص برپایی نمایش های خیابانی طبق نظر سنجی که به انجام رسیده حدود 38 درصد از مردم با دیدن این نمایشها کاملا جذب آن می شوند نمودار زیر میزان علاقه مندی شهروندان قزوین به برپایی این نمایش ها را نشان می دهد.
