بخشی از مقاله
چکیده
در این پژوهش، علل تشدید طوفانهاي گردوغبارمورد بررسی قرار رفتهگ است. گرچه وقوع طوفانهاي شن از دیرباز یکی از خصوصیات ذاتی مناطق بیابانی، اقلیم خشک و نیمهخشک منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا بوده است؛ ولی شواهد و اطلاعات حاصل از پایش روزهاي گردوغباري حکایت از وقوع و یا بهعبارتی دیگر، تشدید پدیدة طوفان - هاي گردوغبار دهه اخیر، بهصورت غیرطبیعی دارد. تشدید گردوغباردر مناطق مستعد جهان بهویژه منطقه غرب آسیا در دهه اخیر چه از نظر تعداد روزهاي آلوده به گردوغبارچه از نظر شدت و غلظت آن بهحدي بوده است که کشورهاي منطقه را وادار به برگزاري اجلاسهاي متعدد براي چارهجوئی کردهاست.
براساس جمعبندي مطالعات موجود و تجزیه و تحلیل اطلاعات جمعآوري شده،خوبیبه قابل استنتاج است که عامل اصلی تشدید این پدیده، خشکسلیهاي مستمر در منطقه و ایران و عدم بازنگري در مدیریت منابع آب متناسب با کمبودها بوده است. علیرغم کاهش دریافت آب در کشوردر دهه اخیر، متأسفانه مجوزهاي بهرهبرداري از منابع آب در چند دهه گذشته همواره با حجمی ثابت و بدون توجه به تأثیر خشکسالیها و کاهش دریافت سالانه آب از منابع بارشی صورت میپذیرد.
استمرار این رویه و عدم مدیریت مصرف متناسب با کاهش میزان دریافت آب، در بیشتر مناطق، عامل اصلی از بین رفتن پوشش زمین، رها شدن زمینهاي کشاورزي، خشک شدن تالابهاو سرانجام فراهم شدن شرایط مستعد وقوع طوفانهاي گردوغبار در منطقه است. در کنار این بحران طبیعی، کنترل آبهاي ورودي به رودخانهها و تالاب هاي منطقه توسط کشورهاي بالادست حوضههاياصلی در شرق و غرب کشور، موجب افت شدید سطح آب زیرزمینی، خشک شدنهاتالابوتولید منشأ گردوغبار در منطقه نیز شده است.
بدیهی است اولین گام در مقابله با پدیدة گردوغبار، اصلاح روشهاي مدیریتی آب و سایر منابع یک حوضه است؛ و در مرحله دوم، استفاده از روشهاي تثبیت کانونهاي ایجاد شده، باید مورد توجه قرار گیرد. در راستاي ایجاد هماهنگی بین دستگاهها بهمنظور ارائه راهکارهاي مدیریت و کاهش شدت گردوغبار،ستاد مقابله با گردوغبرباتصویب شوراي عالی حفاظت محیط زیست و با مشارکت 12 وزارتخانه و سازمان تشکیل گردید.
این ستاد با توجه به ضرورتهاي موجود، در سه بخش تدوین راهکارهاي مدیریت بحران، شناخت عوامل و منشأ گردوغبار کشور و تدوین برنامه عمل ملی و منطقهاي، به منظور کاهش طوفانهاي گردوغبار، برنامهریزي لازم را در کوتاهمدت، میان مدت و دراز مدتعملبهآورده است؛ که در پژوهش حاضر، به مرور اجمالی علل و منشأها و همچنین راهبردهاي ملی و منطقهاي، پرداخته شده است.
-1 مقدمه
ﺑﺮ اساس گزارش کنوانسیون مقابله با بیابانزایی ملل متحد - UNCCD, 2015 - هرساله تحت تاثیر طوفانهاي گردوغبار سالانه بالغ بر 2000تا 3000 میلیون تن خاك در سطح جهان منتشر وجابجا میشود. این پدیده اتمسفري در هر منطقه داراي فرایند خاص بوده و در طول دهههاي اخیر در اغلب نقاط جهان روند افزایشی داشته است. گزارشات حاصل ا ز مطالعات و تحقیقات انجام شده اخیر حاکی از آن است که افزایش طوفانهاي گرد غبار با پدیده تنوع اقلیمی شدید اتفاق افتاده که میتواند ناشی از روند تغییرات اقلیم باشد، در ارتباط است.
نکته در خور تامل در دهه اخیر افزایش شدید تعداد وقوع - روزهاي گردوغباري - و شدت طوفانهاي گردوغبار است که فراوانی وقوع آنها در 50 سال اخیر بشدت افزایش یافته بنحويکه فراوانی آنها در کشور ایران تنها در طول 3 سال اخیر 10 برابر شده است. از بین رفتن منابع زیست انسانی در مناطق تحت تاثیر، مهاجرت جوامع روستایی و شهري، افزایش میزان خسارات و حوادث جادهاي و بروز اختلال در شبکه حمل و نقل، افزایش آلودگی هواي شهرها و گسترش شیوع بیماريهاي قلبی تنفسی و نیز بیماريهاي چشمی تنها بخشی از پیامدهاي مخرب این پدیده میباشد که سلامت جوامع زیست انسانی را مورد تهدید قرار داده است.
از طرفی تخریب خاك و افت حاصلخیزي اراضی در مناطق برداشت و متاثر از این پدیده، عامل بروز تخریب سرزمین - Land - Degradation ، فقر پوشش گیاهی خاك و در نتیجه بیابانزایی - Desertification - است. غرب آسیا با دارا بودن اقلیم خشک و نیمه خشک از دیرباز همیشه تحت تاثیر طوفانهاي گردوغبار قرار داشته است. در دهه اخیر تشدید این طوفانها از لحاظ شدت، وسعت و تکرار در منطقه و تاثیر گذاري آن بر غرب، جنوب و مرکز کشور ایران پدیده جدید و متفاوت با روند طبیعی این نوع پدیده در منطقه است که به منظور بررسی علل تشدید این پدیده در دهه اخیر، تحولات منطقه باید مورد مورد واکاوي قرار گیرد.
شاید اولین موضوع قابل توجه، وقوع خشکسالی طولانی است که در طول بیشتر از یک دهه منطقه را درگیر کرده است. این مسئله که در ادامه بحث به آن بیشتر پرداخته خواهد شد، از جمله عوامل موثري است که موجب تشدید طوفانهاي گردوغبار در منطقه شده است. به منظور بررسی نقش خشکسالی و متعاقب آن مدیریت غلط و نامتناسب مدیریت منابع آب بر توسعه مناطق خشک و بیابانی و به دنبال آن افزایش طوفانهاي گردوغبار، ابتدا حوضههایی که در آنها کانونهاي جدید گردوغبار تشکیل و یا کانونهاي موجود قدیمی گسترش قابل توجهی داشته-اند باید مورد مطالعه دقیق قرار گیرد.
در کنار اثر این موضوع، نقش مواردي نظیر نگاه یک سویه به مدیریت منابع آب در سرشاخه ها با ایجاد سدهاي ذخیرهاي و انحرافی و ایجاد اختلال در چرخه طبیعی آب در سطح حوضههاي داخلی و حوضههاي مشترك مرزي که در ایجاد بحران نقش مهمی داشتهاند، باید مورد بررسی قرار گیرد. مدیریت آب در سرشاخه هاي حوزه آبخیز هامون و کنترل آب در سرشاخههاي رودخانه هاي دجله و فرات توسط کشورهاي همسایه ایران و عراق بدون توجه به حقابه هاي پائین دست از مصادیق بارز این گونه مدیریت یک سویه است.
بطوریکه اثرات این سوء مدیریت، امروزه به صورت بحرانهاي عظیم بروز طوفانهاي گردوغبار در مناطق غرب و شرق ایران بروز کرده است. لذا جهت مقابله با پدیده گردوغبار، لازم است ابتدا به حذف عامل تشدید آن توجه ویژه شود که در این راستا اصلاح نظام مدیریت منابع آب و احیاي تالابهاي پائین دست از اهم اقدامات باید باشد.
ارائه راهکارهائی موثر و عملیاتی با مشارکت کلیه کشورهاي تولید کننده گردوغبار و کشورهاي تحت تاثیر و ایجاد الزامات قانونی با کمک نهادهاي بینالمللی از جمله مسائلی که در راستاي مقابله با این پدیده باید مد نظر قرار گیرد. با عنایت به اینکه تشدید پدیده گردوغبار در یک بازه زمانی طولانی شکل گرفته و طبعا تدوین راهکارهاي مقابله و عملیاتی نمودن آنها نیاز به زمانی طولانی داشته، توجه به برنامههاي سازگاري و حفظ سلامت مردم نیز باید در اولویت قرار گیرد.
