بخشی از مقاله
مروري بر آثار مورفولوژیکی تنش خشکی بر گیاهان دارویی
چکیده
یکی از مهمترین تنش هاي غیرزنده محیطی تنش خشکی یا کمبود آب در دسترس گیاهان می باشد. گیاهان دارویی با توجه به اهمیت در صنعت درمان، از حوزه هاي مورد توجه محققان می باشد. شناخت تاثیر تنش خشکی بر روي گیاهان دارویی و نیز شناسایی گونه هاي مقاوم می تواند راهنماي کاشت گیاهان مناسب در مناطق خشک و کم آب باشد. با عنایت به این موارد، در این تحقیق مروري اجمالی بر آثار مورفولوژیکی تنش خشکی بر روي سه نوع از گیاهان دارویی (آویشن، زیره سبز، مریم گلی) انجام شده است. نتایج بدست آمده نشان می دهد که تنش خشکی باعث کاهش عملکرد گیاه می شود. تنش خشکی باعث کاهش ارتفاع گیاهچه، کاهش وزن خشک گیاه، و کاهش طول ریشه می شود. از طرفی گیاهانی مثل مریم گلی مقاومت خوبی از نظر جوانه زنی در برابر تنش هاي خشکی متوسط از خود نشان می دهد. نکته جالب توجه آنست که تنش خشکی باعث افزایش نسبت ریشه به اندام هوایی در گیاهان می شود.
واژههاي کلیدي: تنش خشکی، آویشن، زیره سبز، مریم گلی
مقدمه
یکی از عوامل اقلیمی که بر توزیع و پراکنش گیاهان در سراسر جهان موثر است و ممکن است باعث تغییرات مورفولوژیکی، فیزیولوژیکی و بیوشیمیایی متعددي در گیاه شود، کمبود آب در دسترس است. از آن جا که آب یکی از عوامل محیطی است که تأثیر عمده اي در رشد نمو و میزان مواد مؤثرگیاهان دارویی دارد، لازم است در این زمینه تحقیقات وسیع و دامنه داري صورت گیرد. هنگامی که تقاضاي اتمسفر بالاي برگها، ازظرفیت و توانائی ریشه ها براي استخراج آب ازخاك، بیشتر شود، تنش خشکی در گی اه رخ میدهد .[1] بطور کلی شرایط نامناسبیکه لزوماً مرگ آنی را در پی نداشته باشد و بطور دائمی ا موقتی در ی ک محل حادث شود تنش می گویند. مطالعات نشان می دهد که تنش ناشی از کمبود آب سبب کاهش رشد قسمتهاي مختلف گیاه اعم از ریشه ها، اندامهاي هوایی، کاهش سطح برگ، ارتفاع، بسته شدن روزنه ها، تخریب آنزیمها و تغییر در سنتز پروتئین ها وکاهش کلروفیل می شود.
تنش خشکی تفاوت هایی با خشکسالی دارد. خشکسالی از جمله پر خسارت ترین پدیده هاي محیطی است که عبارت است از یک دوره ممتد کمبود بارش که منجربه صدمه زدن محصولات زراعی و کاهش عملکرد می شود. تاثیر خشکسالی بر گیاهان (بصورت عام) عبارتند از: (1 کوتاه شدن طول دوره رشد ، (2 کاهش طول دوره چرا، (3 کاهش ذخیره غذایی گیاه، (4 کاهش زاد آوري و تولید ، (5 افزایش رقابت براي دسترسی به آب، (6 افزایش گیاهان مهاجم، (7 کم شدن مقاومت گیاهان به آفات و امراض.
خشکی بر جنبه هاي مختلف رشد گیاه تاثیر گذاشته و موجب کاهش و به تاخیر انداختن جوانه زنی، کاهش رشد اندامهاي هوایی و کاهش تولید ماده خشک می گردد. کاهش پتانسیل اسمزي و پتانسیل کل آب، همراه با از بین رفتن آماس، بسته شدن روزنه ها و کاهش رشد از علائم مخصوص تنش آب است. در صورتی که شدت تنش آب زیاد باشد، موجب کاهش شدید فتوسنتز و مختل شدن فرایندهاي فیزیولوژیکی، توقف رشد و سرانجام مرگ گیاه می گردد.[2] آثار مختلف تنش خشکی را می توان به سه گروه آثار مورفولوژیکی، آناتومیکی و فیزیولوژیکی تقسیم نمود (شکل.(1 بطور کلی آثار مورفولوژیکی تنش خشکی در گیاهان بر روي ریشه، ساقه و برگ گیاهان موثر می باشد.
سازگاري و تحمل به تنش خشکی دو مقوله جدا در گونه هاي گیاهی هستند. از نظر فیز یولوژیکی، تحمل ممکن است با توانایی گیاه به رشد همراه با ریسک در تحت تنش و تکمیل دوره رشد همراه باشد.[3] از طرف دیگر ممکن است بعضی گیاهان یک روش سازگاري را نشان دهند که به موجب آن رشد خود را تحت شرایط تنش محدود کنند در حالیکه کمبود رطوبت در ناحیه ریشه هنوز وجود دارد. رشد ریشه کمتر از قسمتهاي هوایی به کمبود آب حساس است. با توجه به این امر، کمبود آب منجر به افزایش نسبت ریشه به اندام هوایی می گردد.[4]
با توجه به رشد استفاده از داروهاي گیاهی در چند دهه اخیر، مراکز وسازمان بهداشت جهانی برنامه وسیعی جهت استفاده از گیاهان دارویی تدارك دیده اند. علیرغم مطالعات گسترده اي که در مورد تاثیر تنشهاي محیطی بر رشد و عملکرد گیاهان زراعی انجام شده، اطلاعات در مورد واکنش گیاهان دارویی به این تنشها، بسیار اندك می باشد. از اینرو لزوم توجه به تاثیر تنش هاي مختلف محیطی بر گیاهان دارویی بیش از گذشته مشهود می باشد.
گونه هاي دارویی در شرایط طبیعی و با بارندگی مختصر، مواد موثره نسبتاً بالایی تولید می کنند که می توان با کشت اصولی آنها افزایش یابد. کشت گیاهان دارویی چند ساله می تواند به منظور ایجاد پوشش د ر جلوگیري از تبخیر آب، سیلاب، فرسایش و افزایش مواد آلی خاك باشد.
تحقیق حاضر با هدف مروري بر آثار مورفولوژیکی تنش خشکی در گیاهان دارویی انجام شده است ، مشخصات این گیاهان دارویی به همراه نام علمی آنها در جدول 1 آمده است. در ادامه مقاله ابتدا توضیحاتی در مورد خصوصیات مورفولوژیکی و اکولوژیکی هر کدام از این گیاهان ارائه می گردد. سپس تاثیرات مورفولوژیکی تنش خشکی بر گیاهان دارویی عنوان شده مرور می شود. در نهایت نتیجه گیري و پیشنهاداتی براي استفاده مناسب از شرایط محیطی براي تولید محصولات با کیفیت ارائه می گردد.
آویشن
آویشن یک گیاه چند ساله از خانواده نعناع و بومی مدیترانه می باشد. برگهاي کوچک نیزه اي سبزرنگ به طول 6 تا 12 میلی متر، ساقه کوتاه و چهار گوش در پایین ساقه چوبی و در بخش جوانتر سبزرنگ می باشد. اسانس در تمامی قسمتهاي گیاه وجود دارد ولی بیشتر در سرشاخه هاي گلدار دیده شده است. نوع دارویی آویشن داراي خواص ضد باکتري و ضد قارچ است .[5]
کمبود آب علاوه بر کاهش توسعه برگ می تواند از طریق ریزش و مرگ برگ ها در طول مراحل مختلف رشد بر شاخص سطح برگ موثر باشد. تحقیقات اندکی بر روي تحمل به تنش خشکی گیاه آویشن انجام شده است. اما بررسی ها حاکی از تاثیر مستقیم تنش خشکی بر روي وزن تر و خشک گیاه، طول ساقه، عملکرد و کیفیت اسانس دارند. همانطور که در جدول 2 نشان داده شده است، تنش خشکی باعث کاهش ارتفاع گیاه می شود و با افزایش تنش نیز این کاهش ارتفاع بیشتر می شود. از طرفی بررسی ها نشان می دهند که تنش خشکی باعث کاهش طول ساقه چه و نیز درصد جوانه زنی گیاه می شود. به عبارت دیگر گیاه آویشن تا حدودي نسبت به تنش هاي خشکی مقاوم بوده و تنش هایی در حد متوسط، از درصد جوانه زنی بذور آن نمی کاهد. شکل 2 نمودار تاثیر تنش خشکی بر روي درصد جوانه زنی گیاه آویشن را نشان می دهد[6] و .[3]
زیره سبز
گیاهی کوچک و علفی، داراي ریشه دراز و باریک به رنگ سفید و ساقه اي راست و منشعب به تقسیمات دوتایی است. برگهاي آن متناوب، شفاف، بی کرك، منقسم به بریدگیهاي بس یار نازك و ظری ف ولی دراز و نخی شکل است. این گیاه در طول رویش به حرارت مناسب و نور کافی نیاز دارد. مقدار اسانس گیاهان که در مناطق گرم با نور فراوان می رویند بیش از مناطق دیگر است. این گیاه در مرحله گلدهی و تشکیل می وه به رطوبت کمتري نیاز دارد.[7]
