بخشی از مقاله
معرفی مهمترین گیاهان دارویی قابل کشت در شرایط دیم و خشکی
چکیده
ایران رویشگاه اصلی بسیاری از گونههای دارویی با ارزش میباشد. این گونهها در شرایط طبیعی و با بارندگی مختصر، مواد موثره نسبتا بالایی تولید میکنند که این متابولیت های ثانویه میتواند با کشت اصولی آنها بیشتر شده و از این رهگذر تولیدات گیاهان دارویی، مصرف داخلی و صادرات آن افزایش یابد. خشکی یکی از مهمترین عوامل محدود کننده رشد گیاهان در سرتاسر جهان و شایع ترین تنش محیطی است که تقریبا تولید 25 درصد اراضی جهان را محدود ساخته است. در مقایسه با گیاهان دیم دیگر مثل گندم، جو و حبوبات، گیاهان دارویی مقاوم به خشکی، می تواند عملکرد قابل ملاحظهای تولید نماید که از نظر درآمد و اشتغال مقرون به صرفه باشد. ضمن اینکه گیاهان دارویی دیم بعلت عدم استفاده یا استفاده محدود از کودهای شیمیایی و سموم مختلف، یک محصول سالم خواهد بود. در این مقاله تعدادی از مهم ترین گیاهان دارویی قابل کشت در مناطق دیم و خشک معرفی شده است که از این گیاهان ارزشمند می توان به مریمگلی، بومادران، نسترن کوهی، اسطوخودوس، مرزه، اسفرزه، زیره، ماریتیغال و آویشن اشاره کرد. در این گیاهان کم آبی و تنش خشکی به عنوان عامل تهییج تولید متابولیت ها ثانویه عمل می کند و از این دیدگاه خشکی می تواند به عنوان یک عامل مثبت در افزایش تولید مواد دارویی در گیاهان دارویی تلقی شود. کما اینکه کشورهایی مانند اسپانیا از این هگذر بیشترین درآمد و تولید محصولات فیتوشیمیایی را دارند.
-1مقدمه :
خشکی یکی از مهمترین عوامل محدود کننده رشد گیاهان در سرتاسر جهان و شایع ترین تنش محیطی است که تقریبا تولید 25 درصد اراضی جهان را محدود ساخته است. با وجودی که در مورد اثر تنش آبی بر محصولات زراعی تحقیقات وسیع و جامعی انجام گرفته اما رفتار گیاهان دارویی در چنین شرایطی به خوبی مطالعه نشده است(رحمانی و همکاران.(101 : 1387
از مهمترین مشکلات مناطق خشک و نیمه خشک، کمبود آب میباشد که بر روی رشد و نمو گیاهان اثر می گذارد نواحی خشک و نیمه خشک مناطقی هستند که کل تعرق گیاهان در آن % 50 تعرق در شرایط بدون تنش و یا حتی کمتر از این مقدار باشد. متاسفانه کمبود آب تنها منحصر به این نواحی نمی شود، بلکه حتی در شرایط آب و هوای مرطوب توزیع نا منظم بارندگی منجر به محدود شدن آب قابل دسترس و در نتیجه کاهش رشد گیاه می گردد در کشور ما بجز سواحل دریای خزر و قسمت های کوچکی از شمال غربی کشور بقیه مناطق تماما جزء مناطق خشک و نسبت به مناطق نیمه خشک آن از وسعت بیشتری برخوردار است(فنودی .(1390
گیاهان معطر غنی از اسانس در مناطق خشک نسبت به مناطق مرطوب خیلی فراوان تر هستند مقدار اسانس در گیاهانی مانند افسنطین، بابونه، اسطوخودوس و اکالیپتوس در شرایط خشکی افزایش میاید، احتمال می رود که اسانس ها در ساز و کار مقاومت به خشکی از طریق کاهش تعرق موثر باشند. ترکیب اسانس و کیفیت آن نیز در اثر خشکی تغییر می کند و میزان موسیلاژ در شرایط خشک به مقدار بسیار زیادی افزایش می یابد . به نظر می رسد که قابلیت بالای نگهداری آب این مواد نقش عمده ای در سازگاری گیاه با شرایط خشک دارد(صالحی ارجمند .(306 : 1384
یکی از مهمترین عوامل محیطی مؤثر بر رشد گیاهان وجود آب است. محدودیت آب و تنش خشکی به طور معمول بر مراحل مختلف رشد و نمو گیاهان اثر منفی دارد. در این حال گزارش هایی وجود دارد که نشان می دهد که تنش کم آبی همیشه برای بیوسنتز متابولیتهای ثانوی محدود کننده نیست و حتی محدودیت آب می تواند اثرات مثبتی بر افزایش تولید بعضی از مواد مؤثره گیاهی داشت باشد. در گونه های خشکی دوست مانند اسطوخودوس ,(Lavandula officinolis) بابونه (Matricaria chamomilla)، افسنطین (Artemisia absinthium) گیاهان آبیاری شده میزان درصد کمتری از اسانس را نشان دادند هر چند بر حسب واحد حجمی میزان اسانس تولیدی بیشتر بود. در بعضی گونه ها مثل پیاز، نعناع فلفلی (Mentha piperita) و بادرنجبویه ( (Melissa officinalis تفاوت معنی داری بین محتوای اسانس دیده نشد. همچنین قطع آبیاری در مراحل مختلف رشد گیاه درصد اسانس دانه های انیسون را افزایش داد و آنتول بیشتری تولید شد(سعید کرم زاده ). دیم کاری به معنی کشت بدون آبیاری است و به زراعتی گفته می شود که با آب باران رشد و نمو می نماید در واقع کشت دیم اشاره به آن مناطقی از کشاورزی دارد که متوسط نیاز آبی گیاهان زراعی از طریق باران تامین میشود بطوریکه پتانسیل عملکرد گیاهان زراعی تا کمتر از40 درصد پتانسیل کامل آنها در شرایط عدم کمبود آب محدود گردد (خیرالدین وهمکاران.( 1391 سطح زیرکشت دیم درایران بین ده تا دوازده میلیون هکتار برآورد شده که سالیانه بر روی نصف آن کشت و بقیه به مدت 1 تا 3 سال آیش گذاشته می شود هرچند موفقیت در زراعت دیم بستگی به نزولات آسمانی ورحمت کافی ومنظم الهی دارد اما اعمال شیوه های صحیح کشت تاثیر بسیارعمده ای در بهبود وضعیت زراعت ودرنتیجه افزایش تولید دارد. تاثیرعوامل اقلیمی در زراعت دیم شامل باران به عنوان منبع اصلی تامین کننده رطوبت زمین، شبنم، مه، رطوبت نسبی، نور، حرارت و در نهایت تاثیر باد می باشد (رستگار .(24 :1390
-2 مواد و روشها
معرفی گیاهان دارویی مهم مقاوم به شرایط خشکی:
مریم گلی Salvia officinalis
مریم گلی گیاهی است چند ساله که منشا آن نواحی شمالی مدیترانه گزارش شده است. ریشه مریم گلی کم و بیش ضخیم است و به طور مستقیم در خاک فرو می رود. ریشه انشعابهای فراوانی دارد. در این گیاه ساقه مستقیم و ارتفاع آن بین 50-80 سانتی متر است . برگها بلند و نیزه ای شکل و برگهای پایینی دمبرگ بلند و برگهای قسمت فوقانی دمبرگ کوتاه دارند. گلها به رنگ متمایل به بنفش ، آبی ، صورتی یا گاهی سفید و به صورت مجتمع در قسمت فوقانی ساقه ها، روی چرخه های مخصوصی مشاهده می شوند. مریم گلی 5-7 سال عمر میکند. رشد گیاه درسال اول کند است و گلدهی تا اوایل تابستان ( تیر - مرداد ) همچنان ادامه می یابد. از نظر اکولوژیکی این گیاه در طول رویش به هوای گرم و خشک نیاز دارد و مقاومت این گیاه به گرما زیاد است. این گیاه در فصل زمستان در دمای پایین تر از -15 درجه سانتی گراد دچار سرمازدگی و طی 5-6 روز خشک می شوند. این گیاه برای رویش به خاک خاصی نیاز ندارد و تقریبا در هر نوع خاکی به خوبی رشد می کند . هوای گرم وخاکهای با بافت متوسط ( خاک شنی - رسی ) که حاوی ترکیبات کلسیم باشند برای کشت این گیاه مناسب و خاکهای شنی بسیار نرم ( ماسه بادی) و فقیر از مواد غذایی، زمین های گود و مناطق سرد با رطوبت فراوان از عوامل محدود کننده رشد این گیاه است (امید بیگی،.( 212 :1390 مریم گلی به واسطه داشتن ریشه های فرعی مویین بسیار گسترده، در شرایط تنش شدید خشکی نیز با وجود ارتفاع کم، کاملا شاداب می ماند( لباسچی و همکاران .( 257 :1383
بومادران Achillea millefolium
بومادران گیاهی است علفی و چند ساله که در زمین های مرطوب مرکز و جنو ب اروپا ،شرق آسیا و شمال آفریقا اجتماعات انبوهی را تشکیل می دهد. این گیاه ریشه ای نازک دارد که از انشعاب های ظریف فراوانی برخوردار است. از ناحیه فوقانی ریشه ساقه های متعدد استوانه ای شکل خارج می شود . ارتفاع گیاه متفاوت بوده و به شرایط اقلیمی محل رویش گیاه بستگی دارد و بین 15 تا17 سانتی متر است. در این گیاه برگ ها نیزه ای شکل و کم و بیش طویل دارای 2 تا 4 بریدگی می باشند و روی ساقه نسبت به یکدیگر به طور متناوب قرار دارند. گلها کوچک ، به رنگ سفید یا صورتی و فاقد کاسبرگ، میوه فندقه، طویل و به شکل تخم مرغی وارونه است. از نظر اکولوژیکی بوماردان در طول رویش به اوضاع اقلیمی خاصی نیاز ندارد و تقریبا در هر اقلیمی می روید. بومادران در مناطق گرم و آفتابی گلهای بیشتری تولید میکند. خاک های سبک شنی برای کشت این گیاه مناسب می باشند (امید بیگی .( 312 :1390 بومادران با داشتن ریشه های قوی با گسترش کامل، ضمن ایجاد رشد خوب و کا فی در تیمارهای کم آبیاری بدون خشک شدگی به مرحله انتهای رشد می رسد. بومادران در شرایط کم آبی مقاومت خوبی از خود نشان می دهد (لباسچی و همکاران .(257 :1383
نسترن کوهی Rosa canina
نسترن کوهی گیاهی درختچه ای و چند ساله است. این گیاه متعلق به تیره گل سرخ می باشد و به طور خودرو در مناطق روی صخره ها و در بوته زارها می روید. ساقه مستقیم و استوانه ای شکل است و انشعابهای متعددی دارد که گیاه را پرپشت و انبوه میسازد ساقه ها پوشیده از تیغ است . برگ ها ، مرکب ،شانه ای و دندانه دار است. گلها معطر و به دنبال یکدیگر بر روی ساقه ظاهر می شوند گلبرگ ها صورتی یا زرد رنگ هستند. میوه به طول یک تا دو سانتی متر است که شامل فندقه های متعددی است که توسط تخمدان گوشتی احاطه می شود. از نظر اکولوژیکی این گیاه در سایه یا آفتاب می روید. خشکی را به خوبی تحمل می کند مناسبترین خاک برای کشت این گیاه خاک هایی با بافت متوسط و خاک های سنگین حاوی مقادیر متوسطی مواد و عناصر غذایی است (امید بیگی 1390، .(342
ماریتیغال Silybum marianum
ماریتیغال گیاهی است یک ساله، مدیترانه ای و در جلگه های هموار با آب و هوای گرم و در خاک های سبک شنی می روید. ریشه این گیاه مستقیم ، به رنگ روشن ودارای انشعاب های زیادی است. ساقه آن نیز مستقیم است و انشعاب های زیادی دارد. برگ ها پهن و شکننده اند و اوایل رویش به شکل روزت بر روی زمین قرار می گیرند. میوه به شکل تخم مرغ و رنگ آن عموما قهوه ای تیره است . از نظر اکولوژیکی ماریتیغال گیاهی است مدیترانه ای که در طول رویش به هوای گرم و افتاب فراوان نیاز دارد. ماریتیغال را تقریبا در هر نوع خاکی می توان کشت کرد. خاک های سبک شنی و تهی از مواد و عناصر غذایی، برای کشت این گیاه مناسب نیستند و باعث کاهش عملکرد می شوند. در شرایط تنش خشکی تولید مواد ثانویه در گیاه افزایش می یابد. (اعلم و همکاران .(1392:85
شویدAnethum graveolens
شوید گیاهی یکساله ، علفی و معطر است . منشا آن نواحی شرقی مدیترانه گزارش شده است .شوید دارای ریشه ای مخروطی ، نازک و کم انشعاب است. طول ریشه متغیر و بین 10 تا 30 سانتی متر می باشد. ساقه مستقیم ، استوانه ای شکل ، بدون کرک و دارای خطوط طولی است . ارتفاع آن متفاوت و بستگی به شرایط اقلیمی محل رویش دارد و بین 40 تا 180 سانتی متر است . ساقه دارای انشعاب های کم و بیش زیادی است . برگ ها کوچک ، نازک و نخی شکل و دارای سه بریدگی عمیق است . گلها کوچک ، دو جنسی ،و رنگ آن زرد است و در انتهای ساقه های اصلی و فرعی در چتر های مرکب به قطر 15 تا 20 سانتی متر است .میوه فندقه تخم مرغ شکل، پنج تا شش میلی متر طول ، و 0/5 تا 1 میلی متر ضخامت دارد . رنگ میوه قهوه ای تیره استاز. نظر اکولوژِکی شوید گیاهی مدیترانه است و تقریبا در تمام نقاط دنیا می روید . در طول رویش به خصوص در مرحله نمو گلها و تولید میوه به هوای گرم و نور کافی نیاز دارد. این گیاه به سرما حساس نیست و بذر در درجه حرارت های پایین حساسیت نشان نمی دهد و بدون هیچ گونه خطری به رویش خود ادامه خواهد داد(امید بیگی، .( 48 :1390 شوید مقاومت قابل قبولی به تنش خشکی نشان داد که موئد آن است که این گیاه دارویی نیاز آبی کمی دارد و لذا این امر در مناطقی که با کمبود آب به ویژه در مراحل میانی و پایانی رشد گیاه مواجه هستند حائز اهمیت می باشد( امیری ده احمدی و همکاران،.(123 :1391 اعمال تنشهای ملایم و شدید خشکی هر دو باعث افزایش درصد اسانس اندامهای مختلف شوید گردید. اما در تنشهای ملایم به دلیل عدم کاهش قابل توجه بیوماس گیاه علاوه بر افزایش درصد، عملکرد اسانس نیز به طور قابل توجهی افزایش یافت( عندلیبی و همکاران .(19 :1390
آویشن Thymhs vulgari
آویشن گیاهی خشبی و چند ساله است.اختصاص به نواحی غرب مدیترانه داشته و دو گونه از این گیاه مطرح بوده است که یکی برای مصارف طبی بکارمی رفته که دارای گلهایی به رنگ سفید و دیگری که نوع سیاه نامیده می شده است.آویشن دارای ماده موثره تیمول می باشد و گیاهی است چندساله که از اواسط اردیبهشت سال دوم گل می دهد. ریشه این گیاه چوبی، مستقیم و محکم است بنابراین می تواند این گیاه را به خوبی درخود نگه دارد. ساقه آن چهارگوش و منشعب می باشد. از نظر اکولوژیکی آویشن گیاهی مدیترانه ای است و در طول رویش به هوای گرم و نور کافی نیاز دارد . این گیاه خشکی دوست است و به سهولت قادر به تحمل کم آبی و خشکی می باشد . کشت این گیاه در زمین های گود و زمین هایی که سبب آب ایستابی شود مناسب نیست ،زیرا به غرقابی بودن زمین به شدت حساس است. خاک های سنگین برای کشت این گیاه مناسب نیست .پی اچ خاک برای کشت آویشن بین 4/5 تا 8 مناسب است(امید بیگی.( 88 :1390
رزماریRosmarinus officinalis و اسطوخودوس Lavandula angustifulia
گیاهانی چند ساله و خشبی هستند. ریشه اصلی آنها طویل و چوبی و انشعابهای متراکم و فراوانی دارد و قادر به جذب رطوبت از اعماق سه تا چهار متری زمین می باشد . ساقه ضخیم و قهوه ای رنگ که قسمت تحتانی آن انشعابهای فراوان دارد و گیاه متراکم و انبوه به نظر می رسد .برگها به رنگ سبز تیره ، نیزه ای شکل و به طور متقابل روی ساقه قرار میگیرد . برگها پوشیده از کرک و حفره های حاوی اسانس است . گلها به رنگ آبی یا متمایل به بنفش است . رشد اولیه این گیاه بسیار کند است . گیاهان معمولا در سال اول به گل
