مقاله مروری بر مبانی نظری بانکداری اسلامی

بخشی از مقاله

مروری بر مبانی نظری بانکداری اسلامی

چکیده :

بانکداری اسلامی، همان اهداف بانکداری متداول دنیا را دنبال میکند، با این تفاوت که ادعا میشود عملیات بانکداری در این بانکها براساس فقه معاملات اسلامی صورت میگیرد. مهمترین اصل در بانکداری اسلامی تقسیم سود و زیان حاصل از معامله و پرهیز از پرداخت ربا یا همان بهره پول است. اولین سابقه بانک اسلامی به کشور مالزی در سال 1963 بر می گردد و سابقه بانکداری اسلامی در ایران به تاریخ 8 شهریور ماه 1362 بر می گردد. هدف پژوهش حاضر بررسی مبانی نظری بانکداری اسلامی و نقش رشته حسابداری در بانکداری اسلامی می باشد و بدین جهت در این تحقیق به مطالعه مبانی نظری بانکداری اسلامی می پردازیم.

واژگان کلیدی : ربا، بانکداری، بانکداری اسلامی

.1 مفهوم ربا

ربا اصطلاحی در شریعت اسلامی به معنی گرفتن یک مال در عوض پرداخت مالی از همان جنس است بطوریکه میزان یکی زیادتر از دیگری باشد. ربا به دو نوع ربای معاملی و ربای قرضی تقسیم میشود و گرفتن آن در فقه اسلامی به شدت نهی شده، بطوریکه گناه یک درهم ربا را بیشتر از هفتاد بار زنای با محارم دانستهاند. قوانین موضوعه ایران هم ربا را جرم محسوب میکنند. ربا به نص قرآن کریم، حرام و رباخواری اعلان جنگ با خدا و رسولش شمرده شده است.

1-1 ربا از منظر قرآن

قران کریم صراحتاً در مورد ربا و بانکداری بدون ربا در چندین آیه اشاره کرده است از جمله :
آمَنُوا لا تَاکُلُوا.1 الرﱢبایاَیﱡهَاالﱠذَضْعافاًنَی مُضاعَفضهً وَ اتﱠقُوا االلهَ لَعَلًَکُمْ تُفْلِحُونَ »ای کسانیکه به دین اسلام گرویدهاید ربا مخورید که دائم سود بر سرمایه افزائید تا چند برابر شود و از خدا بترسید و ترک این عمل زشت کنید باشد که سعادت و رستگاری یابید.« (آیه 130 سوره آل عمران)

قدنهُوا عَنْهُ وَ.2 اَکْلِهِمْ اَمْوالَ النّاسِ بِالْباطلِ وَ اَعْتَدْنا لِلْکافِرینَ مِنْهُمْعَذاباً اَلیماً » و هم بدین جهت که ربا میگرفتند در صورتی که از ربا خوردن نهی شده بودند و هم از آن رو که اموال مردم را باطل (مانند رشوه، خیانت و سرقت) میخوردند و ما برای کافران آنها مهیا داشتهایم عذابی بزرگ و دردناک.)«آیه 161 سوره نساء)

اِنْ تُقْرِضُواااللهَ.3 قَرضاً حَسَناًضاعِفْهُیُلَکُمْلَکُمْوَغْفِرْیَوَ االلهُ شَکُورٌ حَلمٌی »و اگر به خدا قرض نیکو دهید برای شما چندین برابر گرداند و هم از گناه شما درگذرد و خدا بر شکر خلق نیکو پاداش دهنده و بردبار است.« (آیه 17 سوره تغابن)

اِنﱠ.4 الْمُ نَیوَالمُصﱠدِّقاتِوَ اَقْرَضُوا االلهَ قَرضاً حَسلَهُمْناًیُضاعفُوَلَهُمْ اَجْرٌ کَرمٌی »همانا مردان و زنانی که در راه خدا به فقیران صدقه و احسان کنند و به خدا قرض نیکو دهند خدا ثواب آنها را چندین برابر سازد و پاداش با لطف و کرامت عطا کند.« (آیه 18 سوره حدید)

5. آمیایَُهَنُوالﱠذاتﱠقُوااللهَنَی وَ ذَرُوامِنَما بَقالرِیَّبوافَاِناِنْلَمْکُنْتَفْعَلواُممؤمِنیفَاذَنُوا، بِحَرْبٍ مِنَااللهِ وَ رسُولِه »این آیه خطاب به کسانی است که به حق و حقیقت گرویدهاند، تقوی و پرهیزکاری پیشه خود نمودهاند، میفرماید آنچه از ربا نگرفته اید به صاحبش واگذارید اگر از روی حقیقت و واقعیت ایمان آوردهاید، به مؤمنین تذکر میدهد که در ربا به گمان شما نفع دارد و مال شما زیاد میشود، در حالیکه خیال و گمان فاسدی است بلکه به عکس ربا جز ضرر و زیان و سیاه روزی چیز دیگری در بر ندارد، ای مؤمنین بدانید اگر فرمان خدا را عمل نکنید و باقیمانده ربا را به صاحبش رد نکنید، بدایند که شما در مقام جنگ با خدا و رسول خدا (ص) میباشید، و اگر از این عمل شنیع توبه کنید و آن زیادتی که ظالمانه و بلاعوض گرفتهاید به صاحبش رد کنید اصل مال برای شما حلال است که

بگیرید، نه ظلم و تعدی کنید و علاوه بر حق خود طلبکار باشید! )«آیه 278 و 279 سوره بقره) .6مْحَقُیَااللهُ الرّبوا ویُرْبالصَدقاتِی وَااللهُ لاحِبﱡکُلﱠیُکَفّارِ اَثیم »خداوند بی برکت نموده ربا را، و نمو و زیادتی داده صدقات و نظیر

آنرا، خداوند دوست ندارد مردم سخت بی ایمان گنه پیشه را« (آیه 276 سوره بقره)

2-1 روایات مرتبط با ربا و بانکداری بدون ربا

رویات متعددی از ائمه اطهار و معصومین و پیامبران در مورد ربا و بانکداری بدون ربا آمده است که بعضی از این روایات در این تحقیق

آمده است :
1. رسول خدا (ص) به حضرت علی علیه السلام فرمودند : یا علی زمانی بر این مردم میآید که هیچکس از شر ربا در امان نمیماند و اگر هم ربا خوار نباشد قوائی از ربا دامنگیر او خواهد شد. به خدا قسم، ربا در بین این امت مخفی تر و پنهانتر است از جای رد پای مورچه در صفا و مروه. بدترین رباها مسخره کردن و کوچک شمردن آبروی مؤمنان است. کسی که ربا را حلال بداند و آنرا بگیرد کافر است و قتلش واجب. (مستدرک جلد 2 صفحه (479

2. پیامبر اکرم (ص) میفرمایاَلْآخِذُند:وَالْمُعْطسَواءٌی فِیالّربا. آنکه ربا میدهد و آنکه میگیرد در گناه برابرند. (نهج الفصاحه حدیث (1050

3. پیامبر اکرم (ص) فرمودند : بهترین کارها آن است که برادر مؤمن خویش را خوشحال سازی یا قرض او را بپردازی. (نهج الفصاحه حدیث (386

4. پیامبر اکرم (ص) فرمودهاند : خدا رشوه ده و رشوه گیر و با آنکه میان آنها واسطه میشود لعنت میکند. (نهج الفصاحه حدیث (2230

5. پیامبر اکرم (ص) میفرمایند : تأخیر پرداخت دین، شمهای از ظلم است. (نهج الفصاحه حدیث (3116
6. پیامبرااللهِاکرمَنْ(ص )اَطْعَمَیفرمایاَحَبًُندمِنْ:الاَعْمالِجُوعٍ، اَوْاِلیَ دَفَعَ عَنْهُ مَغْرَماً، اَوْ کَشَفَ عَنهُ کَرْباً بهترین کارها در پیش خدا آن است که بینوائی را سیر کنند، یا قرض او را بپردازند یا زحمتی را از او دفع نمایند. (نهج الفصاحه حدیث (76

7. پیامبر اکرم (ص) میفرمایند : لعنت خدا بر رشوه ده و رشوه گیر باد. (نهج الفصاحه حدیث (2228

8. پیامبر اکرم (ص) میفرمایند : هر گروهی که ربا میانشان رواج گیرد به قحط مبتلا شوند و هر گروهی که رشوه میانشان رواج گیرد به ترس دچار شوند. (نهج الفصاحه حدیث (2693

9. پیامبر اکرم در میفرمادِرْهَمُی:رِباًؤکُلُهالرﱠجیَُلُاَشَدﱡوَهُوَعْلَمُ،عِنَدااللهِیَ مِنْ سِتﱠهٍ وَ ثَلاثنَیزَنْیَهً. یک درهم ربا که انسان دانسته گیرد

در نظر خدا بدتر از سی و شش زنا است. (نهج الفصاحه حدیث (1561
1. پاَحَدٌیامبراکرماَکْثَرَمیفرمای ندمِنَ:ماالرّبا اِلّا کانَ عاقِبَهِ اَمْرِه اِلقِلﱠهِی. هر که ربا فراوان خورد سرانجام او به فقر انجامد. بدان که ربا حرام است و از گناهان کبیره است و از گناهانی است که خداوند برای رباخوار وعده جهنم داده است و ربا در لسان همه پیامبران و کتب آسمانی حرام میباشد. (نهج الفصاحه حدیث (2608

11. حضرت امام رضا علیهالسلام فرمودند : اگر از شخصی طلبکاری و او را در مکه یا حرم یافتی از او مطالبه نکن و بر او سلام هم مکن که از تو خجالت نکشد. (بحارالانوار جلد 130 ص (156

21. در کتاب حضرت علی علیهالسلام میفرمایند:
❖ رسول خدا به من فرمودند: ای علی این مردم پس از من به وسیله ثروتشان مورد آزمایش قرار میگیرند.

❖ دیندار بودن خود را منتی بر خدا قرار میدهند و با این حال انتظار رحمت الهی را دارند.

❖ از قدرت و خشم الهی خود را در امان میبینند.
❖ حرام او را با شبهات دروغین و هوسهای غافلانه حلال می شمارند.

❖ شراب را »نبیذ« میآشامند.
❖ رشوه را به نام هدیه میگیرند.

❖ ربا را به نام معامله حلال میدانند. (نهجالبلاغه خطبه (156

.2 بانکداری اسلامی در ایران

بانکداری اسلامی، با حذف بهره به عنوان متغیری »برون زا« از فعالیتهای اقتصادی، مؤسسات پولی و بانکی را تغییر ماهیت داده و از بنگاههایی صرفاً به منظور گردش وجوه و غیر حساس نسبت به عملکرد اقتصاد، به عناصری »درون زا« فعال و حساس در مقابل تحولات اقتصادی تبدیل میکند و بدین ترتیب با حفظ تمام امتیازات بانکداری سنتی، برای صاحبان پس انداز و سرمایه گذاران، روش انسانی همراه با سود عادلانه دارد.

در ایران با پیروزی انقلاب اسلامی در 22 بهمن ماه 1357 که نقطه عطفی در دگرگونی بنیادی کشور در کلیه زمینه های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی بود تغییر نظام بانکداری در کشور منطبق با ارزشها و بینشهای اصیل اسلامی به منظور ایجاد تغییر در نظام بانکداری متعارف به یک سیستم اسلامی به عنوان یک ضرورت مسلم خودنمایی کرد. انجام چنین تغییر و تحول آن هم با وجود نام بانکداری ریشه دار مبتنی بر عملیات بانکی ربوی در ابتدا امری بدیعی و حتی غیر ممکن مینمود، ولی با صرف وقت و کار و کارشناسی عمیق و همه جانبه صاحبنظران اقتصادی در حوزه های علمیه و دانشگاهها و مسئولان کشور که همگی متدین و مطلع و با بصیرت در امر بانکداری و دیدگاه های اسلامی در ارتباط با موضوع بودند، به تدریج زمینه های تهیه و تنظیم نظام بانکداری بدون ربا فراهم گردید و در نهایت در تاریخ 8 شهریور 1362مورد تائید مجلس شورای اسلامی و دهم شهریور ماه همان سال مورد تصویب شورای نگهبان قرار گرفت و عملاً مبنای عملیات بانکی کشور شد. (عباس زاده،1391،(25

.3 بانکداری اسلامی در کشورهای دیگر

1-3 بانکداری اسلامی در مصر

نخستین تجربه بانکداری اسلامی مربوط به کشور مصر است، دکتر احمد النجار در سال 1963 میلادی موسسه ای را تاسیس کرد که بر اساس آموزه های اسلامی فعالیت میکرد. این موسسه به علت سیاسی با شکست روبه رو شد. در سال 1972 بانک اجتماعی ناصر به وسیله دولت مصر تاسیس شد و بر اساس نظام بدون بهره شروع به فعالیت کرد، بعد از آن بانکهای اسلامی دیگری در مصر تاسیس شدند و روشهای گوناگون تأمین مالی را تجربه کردند، امروزه بانکهای اسلامی مصر از راه قرضالحسنه، مرابحه، اجاره، اجاره به شرط تملیک، سلف، استصناع، مضاربه و مشارکت، تسهیلات پرداخت میکنند. (حسن زاده، به نقل از موسویان، 66،(1388

2-3 بانک دبی اسلامی

این بانک که در جایگه نخستین بانک خصوصی اسلامی شناخته میشود، در سال 1975 میلادی تاسیس شد این بانک برای تأمین مالی مشتریان از شیوه های قرضالحسنه، مرابحه، اجاره استصناع، مضاربه و مشارکت، استفاده میکند (حسن زاده، به نقل از موسویان، 1388،(66

3-3 بانک اسلامی اردن

این بانک نیز که از نخستین بانک اسلامی شمرده میشود، برای تأمین مالی مشتریان از شیوه های قرضالحسنه، مرابحه، مضاربه و مشارکت کاهنده استفاده میکند (موسویان، 1388،(66

4-3 بانک توسعه اسلامی

این بانک که در سال 1975 میلادی تاسیس و به صورت بینالمللی فعالیت میکند، برای تأمین مالی طرحها و پروژه های عمرانی از شیوه های قرضالحسنه، مرابحه، اجاره به شرت تملیک، استصناع، مضاربه و مشارکت استفاده میکند (میر جلیلی، به نقل از موسویان، 1388،(66

5-3 بانک الجزیره عربستان

این بانک که در سال 1975 میلادی تاسیس و امروزه یکی از بانکهای بزرگ اسلامی شمرده میشود، برای تأمین مالی مشتریان از شیوه های قرضالحسنه، مرابحه، اجاره، استصناع، مضاربه و مشارکت استفاده میکند (حسن زاده، به نقل از موسویان، 1388،(67

6-3 بیت التمویل کویت

این بانک که در سال 1977 میلادی تاسیس و امروزه دومین بانک بزرگ اسلامی شمرده میشود، برای تأمین مالی مشتریان از شیوه های قرضالحسنه، مضاربه و مشارکت استفاده میکند (حسن زاده، به نقل از موسویان، 1388،(67

7-3 بانکداری اسلامی سودان

نخستین بانک اسلامی سودان بانک فیصل بود که در سال 1977 میلادی تاسیس و در کنار بانکهای متعارف فعالیت میکرد، تحول اساسی در بانکداری سودان در سال 1992 رخ داد و مطابق قانون هر معامله ای که مطابق قانون هر معامله ای که مطابق شریعت نبود در بخش مالی ممنوع اعلام شد و به این ترتیب بانکداری سودان نیز مانند ایران به صورت کامل بر اساس بدون ربا طراحی شد. بانکهای اسلامی سودان برای تأمین مالی مشتریان از شیوه های قرضالحسنه، مرابحه، اجاره، جعاله، مضاربه و مشارکت استفاده میکند (حسن زاده، به نقل از موسویان، 1388،(67

8-3 بانکداری اسلامی پاکستان

روند اسلامی شدن نظام بانکی در پاکستان از سال 1977 شروع و از سال 1980 به صورت رسمی بانکهای اسلامی شروع به کار کردند و از سال 1985 و با ممنوعیت نظام مبتنی بر بهره، کل نظام بانکی تبدیل به بانکداری بدون ربا شد. بانکهای اسلامی پاکستان برای تأمین مالی مشتریان از شیوه های قرضالحسنه، مرابحه، اجاره، جعاله، مضاربه و مشارکت استفاده میکند (حسن زاده، به نقل از موسویان،67،(1388

9-3 بانکداری اسلامی مالزی

سابقه بانکداری اسلامی در مالزی به سال 1963 مربوط میشود زمانی که »موسسه پس انداز زائرین« برای سرمایه گذاری حجاج مالزی تشکیل شد اما فعالیت رسمی بانکهای اسلامی از سال 1983 که قانون بانکداری اسلامی تصویب شد، با تاسیس بانک برهاد آغاز شد و تا سال 1993 فقط بانک اسلامی مالزی بود بعد از آن بانکهای دیگری تاسیس شد. بانکهای اسلامی مالزی برای تأمین مالی مشتریان از

شیوه های قرضالحسنه، مرابحه، اجاره، جعاله، اجاره به شرط تملیک، تورق، مضاربه و مشارکت استفاده میکند (حسن زاده، به نقل از موسویان، 1388،(67

.4 فعالیتهای بانکی براساس الگوی فعلی بانکداری بدون ربای ایران

مطابق الگوی فعلی بانکداری بدون ربـا، بانـک (اعـم از بانـک تجـاری یـا تخصصی ) مؤسسه ای جامع است که از یک طرف فعالیت های خیرخواهانه قرض الحسنه را انجام می دهد، و از طرف دیگر معاملات مبادله ای با سود معین و با ماهیـت دیـون دارد. از طرف سوم در فعالیت های اقتصادی بنگاه هـا مـشارکت مـی جویـد و از طـرف چهـارم، در جایگاه بنگاه ت مام عیار اقتصادی سرمایه گذاری مـستقیم مـی کنـد . روشـن اسـت کـه چنـین مؤسسه ای در عصر و زمانی که همه مؤسسه ها به سمت تخصصی شدن و استفاده از مزیـت فعالیتهای همگن پیش می روند، توان رقابت نخواهد داشت و مشکلات متعددی می یابد.(موسویان، 25،(1385

جدول (1) فعالیتهای بانکی براساس الگوی فعلی بانکداری بدون ربای ایران