بخشی از مقاله
چکیده:
به دنبال رشد جمعیت شهرها و گسترش کالبدي آنها موضوع چگونگی استفاده از زمین براي فعالیتهاي مختلف شهري، با توجه به محدودیت عرضه زمین به یکی از مباحث و مسائل مهم بدل گردیدهاست. در این میان پادگانها به عنوان یکی از کاربريهاي موجود در شهرها به دلایل مختلف اعم از تعارضات کالبدي، اجتماعی، اقتصادي و ... به عنوان کاربري ناسازگار با محیط شهري درآمده و مشکلات عدیده اي را ایجاد کردهاست، به طوریکه نیاز به خروج آنها از شهرها به ضرورتی اجتنابناپذیر تبدیل شدهاست. اما این مهم نیازمند برنامه ریزي و مطالعه همه جانبه براي ایجاد پادگانها در خارج از شهرها میباشد. از جمله این فعالیتها که تاثیر بسزایی در آمایش سرزمین دارد، مرحله مکانیابی سایت مناسب است. هدف اصلی در این مقاله شناسایی شاخص ها و زیرشاخص هاي موثر در مکانیابی پادگانها و استفاده از منطق ارزشگذاري دادهها (Index Overlay) با استفاده از سامانه اطلاعات مکانی (GIS) و تلفیق آن با فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) جهت ارائه روشی گامبهگام و بهینه براي یافتن بهترین مکان استقرار این کاربري میباشد. در این پژوهش که از نوع تحقیقات کاربردي ست، از روش تحقیق علی- معلولی و توصیفی استفاده شده و براي انجام آن از روش تحلیل اکتشافی شامل مراحل تحلیل اسنادي و مقایسهاي با بهرهگیري از نرمافزارهاي ArcGIS و Expert Choice مورد استفاده قرار گرفته است.
واژه هاي کلیدي: مکان یابی، پادگان، سامانه اطلاعات مکانی، فرآیند تحلیل سلسله مراتبی، شاخص .
-1 مقدمه:
امروزه گسترش شهرنشینی و مسایل و مشکلات خاص زندگی شهري بیش از پیش ضرورت توجه همه جانبه به راهبردها و چارههاي سودمند براي استقرار و توزیع صحیح جمعیت در زمین را طلب میکند. یکی از مهمترین فعالیتها در این زمینه انتقال کاربريهاي مزاحم شهري به خارج از شهرها میباشد، به طوریکه بتواند توزیع متوازن و هماهنگ شهري و منطقهاي را که از اهداف مقیاس خرد آمایش سرزمین میباشد، تامین کند. در این میان انتقال پادگانها به خارج از شهرها، با توجه به دستور مقام معظم رهبري به عنوان فرمانده کل نیروهاي مسلح و تصویب مجلس شوراي اسلامی، به دلیل گستردگی زمین در برگرفته و موقعیت آنها، میتواند نقش موثري در این مقوله داشته باشد. جداي از بحث چگونگی تبدیل این زمین ها به کاربريهاي دیگر، مساله مکانیابی و جایگزینی پادگانها در خارج از شهرها، به سبب شرایط خاص این کاربري در زمینههاي فیزیکی، امنیتی (پدافندعامل و غیرعامل)، حمل و نقل و ارتباطات و مسایل اجتماعی- اقتصادي به موضوعی مهم مبدل گشته است.
در این مقاله سعی شده است که با شناسایی شاخص ها و زیرشاخص هاي موثر در مکانیابی پادگان، مدلی مناسب جهت انتخاب سایت بهینه این کاربري با استفاده از سامانه اطلاعات مکانی و فرآیند تحلیل سلسله مراتبی، ارائه گردد؛ به گونه اي که به دلیل اهمیت موضوع، بتواند تا حد امکان از جامعیت دید از منظرهایی چون امنیتی، فیزیکی، ارتباطاتی و اجتماعی- اقتصادي برخوردار باشد.
-2 شاخص شناسی:
در واقع، انتخاب و شناسایی شاخص ها از مهمترین قدمهایی است که باید به دقت در نظر گرفته شود، به طوریکه بتواند توسعه شهري و منطقهاي را به همراه داشته باشد. اما در مورد پادگانها، هیچ یک از دستاندرکاران و نهادهاي مرتبط، شاخص هاي مدونی براي مکانیابی ارائه ندادهاند. از این رو این پژوهش سعی بر آن دارد تا از شاخص هاي با ویژگیهاي زیر براي این امر استفاده نماید:
- شاخص ها مرتبط با موضوع مورد بررسی و تاثیر گذاري یا تاثیرپذیري پادگان در انتخاب سایت،
- متناسب بودن با شرایط اقتصادي، اجتماعی، فرهنگی، اکولوژیکی کشورمان و در چهارچوب برنامه بودن آن،
- در دسترس بودن آمار و اطلاعات شاخص مورد نظر.
با توجه به مطالب فوق، شاخص هاي مورد نظر در چهار دسته اصلی طبقه بندي میشوند:
الف) ملاحضات امنیتی: این شاخص به دلیل نوع کاربري مورد مطالعه اهمیتی دو چندان یافته است به طوریکه در مکانیابی به عنوان مهمترین عامل موثر به آن توجه شده است.
این شاخص خود به زیرشاخص هاي زیر تقسیم میگردد:
- دوري از دامنه نفوذ دشمن: نفوذ یک نیروهاي مهاجم اشغالگر در گام اول تهاجم به دلیل عدم آمادگی دائمی برخورد با یک تهاجم، اجتناب ناپذیر است. بنابراین محدوده قابل نفوذ بر حسب شرایط مختلف نوار مرزي می باید پیش بینی و تبعات آن مدنظر قرار گیرد. [1]
- دوري از مبادي تهدیدات: در نظر گرفتن مبادي و کانونهاي اصلی تهدید که براي کشور قابل تصور است یکی از اصول پدافند غیرعامل به شمار میآید که در حلقههاي مرزي، خط سواحل جنوب و مرزهاي مشترك با همسایگان بایستی در نظر گرفته شود. [1]
- عدم آسیبپذیري: در این مبحث به معیارهاي پدافند غیرعامل یعنی قابلیت اختفاء، استتار و پراکندگی به دلیل مرتبط بودن با نوع کاربري و محل قرارگیري پادگان پرداخته میشود که نقش بسیار موثري در مکانیابی دارد.
ب) ملاحضات فیزیکی: این شاخص به دلیل ایستا بودن و عدم تغییر در طول زمان، از اهمیت بسیاري در مباحث مکانیابی برخوردار است به طوریکه عدم توجه به آن میتواند تبعات منفی و خسارات جبران ناپذیري را در پی داشته باشد. به همین دلیل در این مقاله بعد از مبحث امنیتی به عنوان مهمترین شاخص در نظر گرفته شده است. این شاخص خود نیز به زیرشاخص هایی به صورت زیر تقسیم میگردد:
- قابلیت اراضی: اراضی درجه یک، دو و سه نسبتا براي کشاورزي مناسب میباشند و با توجه به ضرورت حفظ محیط زیست بایستی از اراضی درجه چهار به بالا براي احداث پادگانها استفاده شود. [2]
- مخاطرات طبیعی: عوامل طبیعی از عوامل بسیار مهمی هستند که در انتخاب مکان تاثیر بسزایی دارند، در این میان باید توجه بیشتري به مباحث زلزله، سیل و بادهاي شنی به دلیل عمق حادثهاي که ایجاد میکنند، شود. یعنی سایت مورد نظر بایستی تا حد امکان از گسلها، مسیلها و یا خاكهاي غیر پایدار دور باشد. [3]
- قابلیت توسعه: پادگانها باید در مناطقی حضور یابند که از طرفی از توسعه شهر مادر که در اطراف آن قرار گرفته است، جلوگیري نکند و از طرف دیگر در صورت لزوم بتوان پادگان را توسعه داد.
- دسترسی به تاسیسات: حضور تاسیسات زیربنایی در سایت در نظر گرفته شده، از ضرورتهاي اجتناب ناپذیر توسعه پادگان و قابلیت استقرار نیروهاي نظامی در آن میباشد.
- توپوگرافی: مناسب ترین شیب براي شهرسازي، شیب
0,5 تا 6 درصد میباشد و زمینهاي با شیبهاي تند علاوه بر افزایش هزینههاي ساخت و ساز، استقرار تاسیسات و تجهیزات را تا حد بسیاري غیرممکن خواهد کرد. [2] ضمن اینکه مساله زهکشی نیز که با توپوگرافی زمین در ارتباط است بایستی در نظر گرفته شود. [6]
- فرسایش خاك: در نظر گرفتن مکانی براي پادگان که بتواند حداقل فرسایش خاك را به همراه داشته باشد از ضروریات مکانیابی محسوب میگردد.
ج) ملاحضات حمل و نقل: همواره ارتباطات یکی از عوامل مهم براي مکانیابی کاربريها محسوب میشود، بهطوريکه نبود
امکانات براي برقراي ارتباط، این کاربريها را به عناصر جدا و غیرمرتبط با سایرین تبدیل کرده و از کارایی آنها به شدت میکاهد. این مهم براي کاربريهایی چون پادگانها ضرورتی دو چندان مییابد. به همین دلیل از حمل و نقل به عنوان یکی از شاخص هاي اصلی در این مقاله نام برده شده است. این شاخص خود نیز به زیرشاخص هاي زیر طبقه بندي میشود:
- دسترسی: دسترسی سریع و آسان زمینی، هوایی و دریایی براي پادگانها به دلیل نیاز مبرم آنها به دسترسی در مواقع اضطراري، ضرورتی اجتناب ناپذیر براي مکانیابی به شمار میرود به طوریکه بتواند حداکثر کارایی را در زمانهاي مورد نیاز داشته باشد.
- دسترسی به واحدهاي نظامی دیگر: ارتباط بین واحدهاي نظامی در زمان جنگ، براي ایجاد زنجیره دفاعی جهت پشتیبانی از یکدیگر مساله مهمی در زمینه مکانیابی محسوب میگردد. [1]
- دسترسی به مراکز شهري: همواره در زمانهاي جنگ، این شهرها هستند که مورد هجوم اصلی قرار میگیرند. در این مواقع دسترسی سریع به مراکز شهري میتواند به عنوان یک عامل مهم در جلوگیري از هجوم و امدادرسانی مطرح شود. [1]
د) ملاحضات اجتماعی-اقتصادي: نبود مطالعات اجتماعی- اقتصادي در مکانیابی پادگانها میتواند باعث ایجاد نارضایتیهاي مردمی و بروز عدم هماهنگی بین محل مورد نظر و کاربري شود و تبعات منفی بسیاري را به دنبال آورد. در اینجا به دلیل اهمیت موضوع این شاخص به زیرشاخص هایی به صورت زیر تقسیم شده است:
