مقاله مکانیابی بهینه جایگاه های عرضه سوخت ( پمپ بنزین ) ( مطالعه موردی : شهر گرگان )

بخشی از مقاله

مکانیابی بهینه جایگاه های عرضه سوخت (پمپ بنزین) (مطالعه موردی : شهر گرگان)

چکیده:

رشد سریع جمعیت و گسترش شهر نشینی منجر به ازدیاد خودرو های مورد استفاده شده است. علی رغم این رشد سریع، برنامه ریزی درستی جهت دست یابی به امکانات صورت نگرفته است. از جمله امکانات می توان به پمپ بنزین اشاره نمود که مکان یابی صحیح در جهت استقرار آن صورت نگرفته است و همینطور با کمبود تعداد جایگاه سوخت در سطح شهر نیز مواجه هستیم. ایستگاه های سوخت گیری به عنوان یکی از ارکان اصلی شبکه حمل و نقل وظیفه ی تامین سوخت مورد نیاز خودروها را دارند، که باید قبل از احداث این اماکن، در ابتدا به مکان یابی صحیح و مناسب آن ها پرداخته شود تا مناسب ترین مکان ها از جهت سازگاری با منطقه و با توجه به پتانسیل آن، انتخاب شود. عدم توجه مکان گزینی بهینه، سبب ایجاد معضل عظیمی در رفت و آمد های داخل شهر گردیده و حجم بسیار نیروی انسانی به دلیل سفر های بی مورد و مکرر بر مشکلات زیست محیطی می افزاید، از عمده ترین اهداف این پروژه، شناسایی و تعیین مکان های مناسب جایگاه های سوخت رسانی در سطح مناطق خدماتی شهرداری گرگان و همچنین تخمین و تعیین تعداد و محل پمپ بنزین های مورد نیاز است. بطوریکه با حداقل تعداد جایگاه سوخت، امکان حداکثر پوشش دهی در سطح شهر فراهم آید. هدف این مقاله در واقع، مشخص نمودن مناسب ترین موقعیت از بین 4 زمین انتخابی پیشنهادی با توجه به شاخص های موثر در مکانیابی می باشد که از دو روش، تحلیل سلسله مراتبی (AHP) و مدل عددی تاکسونومی استفاده شده است. نتایج نشان می دهد که هر دو روش نتیجه ی یکسانی را در رتبه بندی ارائه نمی دهند ولی در عین حال تفاوت چندانی ما بین نتیجه های اول و دوم نمی باشد.

واژههای کلیدی: مکان×یابی، جایگاه عرضه سوخت، پمپ بنزین، فرآیند×تحلیل×سلسله×مراتبی AHP، شهر گرگان، تاکسونومی.

-1 مقدمه

افزایش جمعیت، ازدیاد وسایل نقلیه و صنعتی شدن تغییراتی را در زندگی افراد بوجود آورده است و سبب افزایش مصرف سوخت های فسیلی شده است. جدول (1) جزییات این مصرف در محدوده ی پژوهش را نشان می دهد. رشد سریع جمعیت و گسترش شهر نشینی منجر به ازدیاد خودرو های مورد استفاده شده است(ولی پوری و سایرین، (1392:162، و شهر گرگان نیز همانند بسیاری از شهر های کشور با افزایش جمعیت مواجه بوده و علی رغم رشد سریع جمعیت برنامه ریزی درستی جهت دست یابی به امکانات صورت نگرفته است. از جمله امکانات می توان به پمپ بنزین اشاره نمود که مکان یابی صحیح در جهت استقرار آن صورت نگرفته است و همینطور با توجه به افزایش مصرف با کمبود تعداد جایگاه سوخت در سطح شهر نیز مواجه هستیم(خبرگزاری فارس).

پمپ بنزین زیر مجموعه تسهیلات خدمات عمومی می باشد، که باید قبل از احداث این اماکن، در ابتدا به مکان یابی صحیح و مناسب آن ها پرداخته شود(نوبخت و مصطفوی ماریان، (1390:172 و مناسب ترین مکان ها از جهت سازگاری با منطقه و با توجه به پتانسیل آن، انتخاب شود و مورد بررسی قرار بگیرد و مکان یابی آن به منظور ارایه خدمات مطلوب، سریع و ایمن باید مد نظر برنامه ریزان و متخصصان این صنعت قرار گیرد(ولی پوری و سایرین، (1392:162، زیرا عدم مکان گزینی بهینه آن سبب ایجاد معضل عظیمی در رفت و آمد های داخل شهر گردیده و حجم بسیار نیروی انسانی به دلیل سفر های بی مورد و مکرر بر مشکلات زیست محیطی می افزاید، بنابراین مکان گزینی صحیح مراکز خدمات شهری علاوه بر جلوگیری از اتلاف وقت شهروندان، محیط زیست سالم را نیز به همراه خواهد داشت(نوبخت و مصطفوی ماریان، .(1390:172 با افزایش روز افزون استفاده از منابع زمین، حفظ و نگهداری و احیاء منابع، بسیار مهم می باشد که با برنامه ریزی درست و مدیریتی قوی، می توان مکان های مناسب را برگزید. و با مکان گزینی مناسب، استفاده از این خدمات را آسان تر و قابل دسترس تر نمود به طوری که جواب گوی نیاز های جمعیت شهری به صورت عادلانه باشد(ولی پوری و سایرین، .(1392: 160-163

در کشور ما شبکه جایگاه های سوخت رسانی وسایل نقلیه شهری به عنوان یکی از مراکز مهم خدمات شهری، به شمار می رود. امّا همان گونه که گفته شد، امروزه با نارسائی های گسترده ای درکشور مخصوصاً در شهر گرگان روبرو می باشدکمبود. ظرفیت سوخت رسانی، عمدتاً به سبب توزیع نامناسب جغرافیایی، جوابگوی نیازها نمی باشد لذا لازمست جهت ارائه الگوی توسعه شبکه جایگاههای سوخت شهری با بررسی مطالعات مدل مکانیابی بهینه جایگاهها مورد بررسی قرار گیرد تا توزیع صحیح جایگاهها در سطح شهر علاوه بر جلوگیری از مشکلاتی که در آینده بر شهر تحمیل میگردد، مانع از اتلاف انرژی و بهره وری از امکانات و منابع موجود گردد.
مکان یابی صحیح جایگاه سوخت از موارد بسیار پر اهمیت می باشد که باید حتما به آن پرداخته شود و در اولویت قرار گیرد(نوبخت و مصطفوی ماریان، .(1390:172 در سطح شهر گرگان جایگاه های عرضه سوخت در فواصل نا مناسب از هم، در خدمت همشهریان قرار گرفته است که این تعداد پاسخگوی جمعیت این شهر نمی باشد. و علاوه بر کم بودن تعداد ایستگاه ها، در بسیاری از این جایگاه ها، تعدادی از پمپ های سوخت رسانی بنا به دلایلی همچون نداشتن سوخت کافی، مشکلات فنی و ... غیر فعال می باشند(خبرگزاری فارس)، که این امر منجر به توقف بیش از حد و طولانی شدن صف می شود و کنترل ترافیک شهر را مختل می سازد

æ در پی آن منجر به پدید آمدن مشکلات اقتصادی و اجتماعی نیز می شود. بنابراین با مکان گزینی مناسب
æ بهینه می توان ترافیک را به سطحی از شهر که تردد کمتری در آن صورت می گیرد هدایت نمود و با قرار دادن تعدادِ مناسبِ جایگاه دسترسی را نیز آسان تر نمود.
از عمده ترین اهداف این پروژه، شناسایی و تعیین مکان های مناسب جایگاه های سوخت رسانی در سطح مناطق خدماتی شهرداری گرگان و همچنین تخمین و تعیین تعداد و محل پمپ بنزین های مورد نیاز است. هدف مشخص نمودن موقعیت های مناسب جهت احداث ایستگاه های پمپ بنزین و انتخاب بهترین گزینه از بین آن ها می باشد. بمنظور ارائه و تعیین الگوی بهینه توزیع جایگاهها در یک شهر ، فرآیند مکانیابی شامل تعدادی اهداف و قیود متفاوتی میباشد که عبارتند از:

.1 انجام سوختگیری در مجاورت محل سکونت یا پارکینگ اصلی خودرو، جهت کاهش طول سفرهای ناشی از

سوختگیری و رفاه بیشتر شهروندان.
2. هدایت تقاضای ناشی از سوختگیری به مناطق دارای بارترافیکی کمتر.
3. دسترسی مناسب به محل جایگاههای سوخت از مسیرهای پر تردد شهری نظیر اتوبانهای مجاور .
4. دسترسی مناسب جایگاههای سوخت به مراکز فوریتی نظیر آتش نشانی، اورژانس و غیره.
5. رعایت ملاحظات ایمنی نظیر فاصله مناسب مکان جایگاههای سوخت از مراکز حساس شهری (برجهای مسکونی و ...)
.6 امکان پذیری ساخت جایگاههای سوخت از نظر شبکه گازرسانی، برق و مسائل فنی (شرکت ملی پخش
فرآورده های نفتی ایران، گلستان .(1393
.7 مکان یابی با در نظر گرفتن طرحهای بالادستی ( طرح جامع و تفصیلی، طرحهای موضوعی و موضعی، مطالعات جامع ترافیکی، مطالعات جامع زیست محیطی، مطالعات جامع اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، مطالعات صورت گرفته مشابه در مناطق شهرداری و دیگر ارگانها ،نمونه های کار شده در کشورهای در حال توسعه و توسعه یافته )

-2 پیشینه تحقیق

در زمینه مکان یابی جایگاه عرضه سوخت مطالعات کمی صورت گرفته است، لذا علاوه بر مقالات مرتبط با جایگاه سوخت، از مقالات دیگر که مرتبط با تاسیسات و تجهیزات شهری می باشند، همچون بازار، جهت تعیین و تعریف شاخص ها استفاده شده است که از میان آن ها به موارد زیر اشاره می شود:

- در مقاله ی ولی پوری و سایرین (1392:162)، تحت عنوان »مکان یابی پمپ بنزین های شهر بروجرد با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی « (GIS)، سعی شده بود به انتخاب مکان بهینه پمپ بنزین های بروجرد در طرحهای توسعه آتی شهر پرداخته شود. در ابتدای کار به تعریف مدل مفهومی پرداخته شد. با توجه به معیار ها و ومیزان تاثیرآنها، در نرم افزار GIS به وسیله مدنظر قرار دادن مبانی تئوری تعریف شده برای هرکدام از شاخص ها و تطبیق آنها با محیط بومی شهر با روش AHP ، نقشه های نهایی برای انتخاب مطلوبترین مکانها مشخص گردیده است.نتایج حاصله نشان داده که درشهربروجرد مکان مناسب برای ایجاد پمپ بنزین در منطقه ای قرار گرفته است که کمترین تراکم مسکونی را دارا بوده و در آن قسمت اکثر شهرک های نو بنیاد قرار گرفته است که فاقد پمپ بنزین هستند و برای سوخت گیری باید مسیر زیادی راطی می کردند و کمترین نیاز شهر در قسمتی قرارگرفته بوده است که کمترین شعاع دسترسی را به نزدیکترین پمپ بنزین داشته است.
- در بررسی های انجام شده در مقاله ی نوبخت و مصطفوی ماریان (1390:172)، با عنوان »مکانیابی بهینه جایگاههای عرضه سوخت با استفاده از برنامه ریزی ریاضی و سیستم اطلاعات جغرافیایی GIS، مطالعه موردی شهر مشهد«، اطلاعات و مشخصات مربوط به حوزه ترافیکی مشهد پس از جمع آوری، در محیط GIS با روش AHP سامان دهی گردید. همچنین بر مبنای مصرف بنزین در یک بازه مشخص و با در نظر گفتن شرایطی، تعداد ایستگاه های پمپ بنزین مورد نیاز محاسبه شد. برای بررسی خدمت دهی یک ناحیه درصورت احداث پمپ بنزین در آن با در نظر گرفتن سناریو هایی، پتانسیل هر ناحیه تعریف و محاسبه گردید. در ادامه به تعریف مدل ریاضی مکان یابی بر مبنای حداکثر پتانسیل خدمت دهی ناحیه ها و حل آن با استفاده از نرم افزار Lingo

پرداخته شد، بهترین ناحیه ها از نظر خدمت دهی انتخاب شدند. در انتها اولویت بندی ناحیه های گزیده در قالب سناریوهای مفروض در محیط GIS ارایه گردید.

- در مقاله شیخ بیگلو و همکاران((1391، تحت عنوان» برنامه ریزی و مکان یابی بازارهای روز در مناطق شهری( مطالعه موردی: مناطق 3 و 4 شهر تبریز)«، شاخص ها را با روش AHP و بهره گیری از نرم افزار Expert choice تحلیل کرده است و تعداد 20 قطعه زمین را جهت احداث بازار روز مشخص کرده است.

از مجموع آن چه گفته شد و با توجه به اطلاعاتی که موجود بود، عواملی از قبیل: شیب، تراکم جمعیت، فاصله از خیابان های شریانی، ایمنی، فاصله از ایستگاه های موجود و همسایگی ها به عنوان شاخص در نظر گرفته شدند، در عین حال با بررسی های انجام شده در مقالات مرتبط با تاسیسات و تجهیزات شهری علاوه بر پمپ بنزین، و همینطور با توجه به موقعیت شهر گرگان، یک سری شاخص مرتبط دیگر از جمله: قیمت زمین، مساحت زمین، بر زمین و فاصله از گسل نیز در نظر گرفته شد.

-3 مبانی نظری

کاربری خدمات عمومی شهری جهت ارائه تسهیلات بهتر برای شهروندان نیازمند یک سری اصول و قواعد علمی مکان یابی می باشند. این موازین مکان یابی بهینه کاربریها از لحاظ شعاع دسترسی، سازگاری همجواری های مختلف، سنخیت کاربری ها با یکدیگر و آستانه خدماتی هر کدام از آنها مورد تأکید قرار می دهد. مکان یابی بهینه خدمات شهری باعث کاهش هزینه های مدیریت شهری و هزینه دسترسی می شود و تحقق عدالت اجتماعی را به دنبال دارد و امکان زیست بهتر، رفاه و آسایش شهروندان را فراهم می آورد. بنابراین مکانیابی صحیح و اصولی عناصر اصلی و خدمات شهری ، می توانند نقش آفرینی موثر در نظم بخشیدن به عملکرد و سازماندهی فضایی شهر داشته باشد ، شبکه جایگاه های سوخت رسانی، از جمله اجزاء شبکه خدمات شهری است که به عنوان تامین کننده سوخت شبکه حمل و نقل درون و برون شهری عمل نموده و به نوبه خود از لحاظ تردد خودروها، شهرسازی، ایمنی و مسائل زیست محیطی دارای اهمیت است.

- 3-1 تعاریف

-3-1-1 مکان یابی (مکان گزینی)
مکان گزینی عبارت است از سلسله عملیات و اقدامات و تهمیداتی که در زمینه حصول از وجود شرایط و فراهم آمدن امکان اجرای یک فعالیت بوده و بر اساس آن دستگاه اجرایی با دید باز برنامه اجرایی فعالیت ها را از جهات مختلف مورد ارزیابی قرار داده و در صورت دستیابی به هدف، نسبت به اجرای عملیات در مکان انتخاب شده اقدام می نماید و در این بین تبعات و عوارض موضوعقبلاً بررسی و مد نظر قرار می گیرد. که بتوان مکان مناسب را در پهنه تعیین شده برای کاربری خاص تعیین کرد.

مکانیابی بهینه ومناسب زمانی امکانپذیر است،که محقق بتواندارتباط علمی ومنطقی مناسبی میان اطلاعات وداده های به دست آمده ازکارشناسان مرتبط باموضوع مکانیابی باتوجه به اولویتها برقرارسازد. با توجه به مطالعاتی که در مقالات دیگر انجام شده است یک سری معیار هایی برای مکان یابی در نظر گرفته است که در جدول 2 به معرفی این شاخص ها اشاره شده است (ولی پوری و سایرین، .(1392:162

-3-1-2 جایگاه عرضه سوخت
جایگاه به محلی اطلاق می گردد که بر اساس مجوزهای شرکت تاسیس و دارای مخازن استاندارد جهت ذخیره سازی فراورده های نفتی بوده که برای فروش فرآورده های نفتی به مصرف کنندگان جزء وسائط نقلیه مورد استفاده قرار می گیرد (شرکت ملی پخش فرآورده های نفتی ایران، گلستان، .(1393

-3-1-3 زمین مناسب
یعنی مناسب بودن شرایط فیزیکی زمین مثل شیب مناسب، سیل گیر نبودن و در نظر گرفتن هر عامل جغرافیایی محدود کننده مثل رودخانه.(شیخ بیگلو و همکاران.(1391:109 علاوه بر این شرایط، زمینی مناسب خواهد بود که در محدوده ی خدماتی شهرداری و دارای کاربری خدماتی و یا بایر باشد.

-3-1-4 تراکم جمعیت
ویژگی های جمعیتی از مهمترین معیارهای ارزیابی به شمار می روند. تراکم و روند رشد جمعیت از مهمترین عواملی می باشند که باید مورد توجه قرار گیرند. از آنجایی که هر نوع برنامه ریزی برای مردم و با هدف آسایش آنها صورت می گیرد بنابراین مکان گزینی نیز باید متناسب با تراکم جمعیت انجام گیرد(شیخ بیگلو و همکاران.(1391:110 در این مقاله محدوده های با تراکم جمعیتی خیلی زیاد بیشترین امتیاز و محدوده های با تراکم جمعیتی خیلی کم، کمترین امتیاز را برای مکان یابی به خود اختصاص داده است، البته این نکته حائز اهمیت است که جایگاه، علاوه بر اینکه باید در مناطق پر تراکم جمعیتی که نیاز به آن حس می شود قرار داشته باشد در عین حال نیز باید فاصله مناسبِ آن را از نقاط پر ازدحام حفظ کرد.

-3-1-5 دسترسی
چرخش آسان، دسترسی و ارتباط، از شرط های اساسی زندگی شهری به شمار می روند. دسترسی به نزدیکی و مجاورت نسبی یک مکان نسبت به مکان دیگر اطلاق می شود. (شیخ بیگلو و همکاران.(1391:109 خیابان دسترسی به جایگاه باید به گونه ای باشد که قابلیت مانور نفتکش را داشته باشد و فاصله ی جایگاه تا جاده ی اصلی حداقل 25 متر باشد (شرکت ملی پخش فرآورده های نفتی ایران، گلستان، .(1393

-3-1-6 سازگاری
مطالعات مربوط به سازگاری به منظور سنخیت و همخوانی فعالیت ها با یکدیگر و جلوگیری از مزاحمت و تداخل فعالیت کاربری ها از اهمیت خاصی برخوردار است. (شیخ بیگلو و همکاران.(1391:110 در مکان یابی جایگاه عرضه سوخت، ترجیحاً زمین پیشنهادی به گونه ای باشد که از مراکزی که با کار گرم (جوشکاری، نانوایی و ...) مرتبط هستند، فاصله مناسب داشته باشد (شرکت ملی پخش فرآورده های نفتی ایران، .(1393

-3-1-7 وسعت زمین
وسعت و اندازه ی زمین یا به عبارتی دیگر مساحت آن، یکی از عوامل تاثیر گذار در مکان یابی جایگاه عرضه سوخت می باشد؛ چرا که مکان مورد نظر باید از لحاظ مساحت، تأمین کننده ی نیاز جمعیت موجود و آینده باشد (شیخ بیگلو و همکاران.(1391:109

-3-1-8 ارزش زمین
قیمت زمین به ویژه در شهرهای بزرگ، عمده ترین مساله از دیدگاه اقتصادی می باشد. در فرایند جستجوی زمین جهت احداث بازارهای روز باید بخش هایی انتخاب شوند که دارای پایین ترین قیمت باشند(شیخ بیگلو و همکاران.(1391:111 در مطالعه حاضر ارزش زمین از گران به ارزان دسته بندی شده
است، به این صورت که آن زمینی که ارزان تر است دارای امتیاز بیشتری است و درآخر به معکوس یا منفی کردن شاخص