بخشی از مقاله
چکیده
محل دفن درگذشتگان در ادیان و فرهنگ های مختلف و حتی در مناطق مختلف با رویکردی های متفاوت و گاها متضاد مواجه است؛ این امر نشان دهنده اهمیت موضوع از گذشته های دور تا هم اکنون می باشد. با توجه به اثرات زیست محیطی و اجتماعی آرامستان، دقت در انتخاب مکان مناسب برای احداث آن اهمیت زیادی دارد. در این تحقیق پس ازتعیین عوامل بیرونی و درونی موثر در مکانیابی گورستان مانند فاصله از شهر، زمین شناسی، دسترسی، جهت باد، جهت توسعه، جنس خاک و پوشش اراضی اطراف شهر، با استفاده از روش های سلسله مراتبی و تاکسونومی و همچنین
نظرخواهی از کارشناسان، وزن های هریک از عوامل مذکور محاسبه شده و با استفاده از این مدل ها
مکانیاب گورستان تعیین شده است.در ادامه این مدل ها بر روی شهر گرگان اعمال شده است. در
شهر گرگان گورستان امامزاده عبداالله تقریبا بعد از پر شدن ظرفیت و به علت موانع شهری امکان
توسعه فیزیکی پیوسته آن نیز وجود ندارد لذا با توجه به نرخ مرگ و میر در شهر طی ًَ سال آینده
مناسب ترین سایت جهت احداث گورستان جدید با در نظر گرفتن عوامل بهداشتی و زیست محیطی و
اقتصادی ،فرهنگی و اجتماعی انتخاب شده است.
واژگان کلیدی: تجهیزات شهری،سلسله مراتبی (AHP)،تاکسونومی،توسعه یافتگی،گرگان،گورستان،مدل،مکان یابی
n_yaghoubzadeh@ymail.com
عضو هیات علمی،گروه معماری،واحد گرگان،دانشگاه آزاد اسلامی،گرگان،ایران
دانشجویکارشناسی ارشد مهندسی معماری،گروه معماری،واحدگرگان،دانشگاه آزاد سالمیگرگان،ا،یران f_arch77@yahoo.com
ٌ- مقدمه
ٌ-ٌ بیان مسأله
توسعه فیزیکی شهرها فرآیندی پویا و مداوم است که طی آن محدوده های فیزیکی شهر و فضاهای کالبدی آن در جهات عمودی و افقی از حیث کمی و کیفی افزایش می یابد و اگر این روند سریع و بی برنامه باشد به ترتیب فیزیکی متعادل و موزونی از فضاهای شهری نخواهد انجامید، در طرح های توسعه شهری و توسعه های خودرو در دهه های گذشته، شهرها و آبادی هاغالباً بدون توجه به امر حیاتی کاربری بهینه زمین، در جهات مختلف و بر روی اراضی با ارزش کشاورزی،دشتهای غنی، کوهپایه ها، سواحل دریا و حواشی رودخانه ها شکل گرفته اند. (اعتماد،ٌٌََّْْ) تجهیزات شهری ، از جمله مراکز مهم و حیاتی خدمات رسانی در شهرها هستند که نقش مهمی در تامین ایمنی و آسایش شهروندان و توسعه ی اقتصادی شهرها ایفا می کنند. بدیهی است خدمات رسانی کارآ و پایدار این تجهیزات ، در گروی استقرار آنها در مکان های مناسب می باشد. تجهیزات شهری چون محل دفن زباله،کشتارگاه،گورستان،فرودگاه، سیلو، میادین میوه وتره بار،ترمینالهای مسافرتی بین شهری و.... می باشد.
یکی از مهمترین تجهیزات شهری، گورستان ها هستند که از جایگاه خاصی در فرهنگ و اعتقادات مردم برخوردار می باشند و نگاه مردم به آنها، بعنوان محل آرامش و سکون و یاد آور خاطرات تلخ و شیرین می باشد.(وزارت کشور، ٌَََّْ) دوری جستن از پیکر بی روح انسان،موجب زایش فضایی است، بنام گورستان که بسیاری آن را تنها به عنوان خوابگاه مردگان می شناسند و تعریف می کنند. اما این تعریف تنها صوری است گورستان در تعریف دقیق عامل اصلی و آغازگر معماری و ایجاد فضایی فرهنگی در شهرهاست.
گورستان در ایران یکی از عناصر مهم شهری بوده زیرا که با اعتقادات مردم مسلمان ایران ارتباط مستقیم پیدا میکند. زیارت قبور رفته گان و فاتحه خواندن بر آنان از جمله اعمال مستحب مسلمانان به شمار می رود و از سوی دیگر رفتن به گورستان، دیدن قبور فوت شدگان، فاتحه خواندن بر آنانمعمولاً تاثیر مطلوبی بر روحیه ی مسلمانان باقی میگذارد. (وزارت کشور، ٌَََّْ )
ٌ-ٍ ضرورت مسأله
مطالعه فضای گورستان از بعد اجتماعی و فرهنگی و دریافت ارزش های آن در شهر، می تواند اهمیت توجه به این فضای شهری در بعد اجتماعی آن و تاثیرش بر جنبه های اجتماعی و فرهنگی شهر می تواند مبین اهمیت مکان گزینی آن و ارتباطش به جهات توسعه شهر باشد.(حقیر وشوهانی زاده، ًٌٍََُْ ) پس از تعیین عوامل بیرونی و درونی موثر در مکانیابی گورستان مانند فاصله از شهر، شیب، زمین شناسی، دسترسی، جهت باد، جهت توسعه، جنس خاک و پوشش اراضی اطراف شهر،مکانیابی گورستان شهری مناسب مورد بررسی قرار گرفته خواهد شد.
این گونه به نظر می رسد که در اکثر برنامه های توسعه شهرهای ایران به گورستان به عنوان مکانی صرفا عملکردی همچون محل دفن زباله و تصفیه خانه آب برخورد شده که باید به دورترین مکان و به صورت
متمرکزمنتقل شود از طرفی مکانیابی گورستان در بیشتر شهرهای ایران بیشتر امری صوری و جنبه فانتزی داشته تا طرحی برنامه ریزی و در درون چهارچوب و اصول مدونی که براساس اصول زیست محیطی وعقاید فرهنگی باشد.(فرهادی پور، ٌٍَََِْ)
در گذشته گورستانها به عنوان یکی از ملزومات زندگی شهری در اطراف شهرها مستقر می شدند و کمترین مشکلی را به لحاظ بهداشتی، اجتماعی و فرهنگی برای شهروندان نداشتند ولی با رشد شهرها تعدادی از این گورستانها در داخل بافتها قرار گرفت و زمینه ساز مشکلات متعددی شدند. گورستانها برابر اعتقادات، عرف و تعلق خاطری که ما ایرانیان نسبت به کسان و متوفیات خود داریم، به ویژه در گذشته که این اعتقادات بیشترتجلّی داشت، سعی بر این بود تا مکان یابی محل استقرار گورستان به طریقی انتخاب شود تا صبح هنگام که بهمحلّ کار می رویم ومتقابلاً شب هنگام که از محل کار بر می گردیم از کنار گورستان عبور نمائیم و جهت اهل قبور فاتحه ای بخوانیم که در این نوع اعتقادات و آداب و رسوم مسائل بهداشتی در اولویت قرار نداشت یا حتی جایگاهی برای آنمتصوّر نبود.امروزه با تحقیقات لازم این اعتقادات با رعایت مسائل بهداشتی و اجتماعی و فرهنگی با مکان گزینی مناسب این مشکل تا حدودی رفع می شود. تعیین مکان گورستان با ویژگیهای مناسب و ابعاد کافی یک موضوع زیست محیطی بسیار مهم است.
ٌ-َ پیشینه تحقیق
در پیشینه موضوع این تحقیق، علاوه بر منابع مطالعات شهرسازی، که داده هایی در زمینه جایگاه گورستان در شهرهای ایرانی پس از اسلام و حتی پیش از آن در دست قرار داد، به پژوهش هایی مراجعه شد که به نقد جایگاه امروز گورستان در شهرهای ایران پرداخته بود. نزدیک ترین مطالعات انجام شده در این زمینه، شماره سیزدهم فصلنامه اندیشه ایرانشهر بود که به تفصیل به موضوع گورستان ها در شهرهای ایران پرداخته و اطلاعات مفیدی را در این زمینه ارایه کرد .کلیت این منبع مطالعاتی، حاکی از نامناسب بودن وضع فعلی گورستانها، چه در قرارگیری آنها به صورت تک و کلان در خارج از شهرها و چه در وضعیت رو به فرسایش گورستان های تاریخی داخل شهرها است. این مقاله، گورستان را به عنوان فضای باز شهری در قالب منظری فرهنگی و اجتماعی مورد شناخت قرار میدهد؛ و نگرش و برخورد با آن به مثابه یک فضای صرفاً خدماتی و انتقال آن به دوردست های شهر فارغ از هرگونه پویایی، و فراموش کردن گورستانهای
تاریخی که امروز به درون شهرها کشیده شده اند را مورد نقد قرار می دهد. سپس از آنجایی که توسعه پایدار در دستورکار برنامه ریزی توسعه اکثر شهرهای جهان و از جمله ایران قرار گرفته،جوانب چهارگانه(بهداشتی،اقتصادی،اجتماعی،فرهنگی) آن را می سنجد و نقش گورستان را در جوانب اجتماعی و فرهنگی آن مورد بررسی قرار میدهد و در ارتقای این نقش، پیشنهاداتی را مطرح خواهد کرد.
در زمینه تعیین مکان بهینه گورستان مطالعات محدودی صورت گرفته است که می توان به موارد زیر اشاره نمود .
کوهساری و حبیبی ( ٌََِ)،با در نظر گرفتن معیارهای مکان یابی گورستان با استفاده از مدل همپوشانی معیارهایی چون جهت وزش باد ، جهت توسعه شهر ، فاصله از شهر ، دسترسی و محل آبهای سطحی را تلفیق نموده و سپس با تلفیق لایه های اطلاعاتی جنس خاک ، شیب زمین و عوامل موقعیتی با استفاده از مدل AHP و شاخص همپوشانی در شهر سنندج را تعیین نمودند .
خراسانی و کورکی بااستفاده ازسیستم اطلاعات جغرافیایی برای انتخاب تجهیزات شهری(محل مناسب دفن زباله ) در مناطق خشک ( مطالعه موردی زباله های شهر کرمان) انواع پارامترهای شیب، ایستابی زیرزمینی، بارندگی سالیانه، فاصله محل دفن تا شهر و… را به کاربرده اند و محل مناسب را در ْ کیلومتری شهر کرمان مکان گزینی کرده اند.
در سال ًًٍٍ واستاوا و ناسوات در پژوهشی با عنوان مکان یابی محل دفن زباله در اطراف شهر رانسی با در نظر گرفتن معیارهایی چون زمین شناسی،گسل ها ،شیب زمین،نوع سنگ مادر و GIS,RS استفاده از خاک،آبهای سطحی و عمق آب زیر زمینی ،مراکز شهری، شبکه ارتباطی موجود،فاصله از فرودگاه،......با استفاده از این سیستم ها و وزن دهی به شاخصها از طریق مقایسات زوجی ِ محل مجزا در اندازه های مختلف را جهت دفن زباله این شهر ًًَ هزار نفری انتخاب نمودند .)vastava and nathawat:2002)
ٌ-ُ مبانی تحقیق
به طور کلی مجموعه عواملی را که در مکانیابی گورستان مؤثرند می توان به دو دسته عوامل بیرونی ودرونی دسته بندی کرد:
الف- عوامل بیرونی : این دسته، مجموعه عواملی هستند که محدوده گورستان را مشخص می سازند. ب- عوامل درونی : این عوامل مشخصات فیزیکی بستر طراحی هستند. (خدادادی، ٌٌََ: َّ-ٌَ)
الف : عوامل بیرونی : ( سعیدنیا ، ٌٍََ: ِْ)
• فاصله از شهر : از نظر فقهی حداکثر فاصله گورستان از شهر باید به اندازه های باشد که موجب شکسته شدن نماز و باطل شدن روزه نگردد. همچنین، برای رعایت اصول رعایت اصول شهرسازی، وجود فاصله بین گورستان و شهر ضروری است.
• جهت توسعه ی شهر : گورستان باید در جهتی مکان یابی شود که امکان توسعه شهر در آن جهت نرود، یا اینکه به هر دلیل در طرح توسعه کالبدی شهر، در گستره توسعه آتی شهر قرار نگیرد.
• همجواری ها : فضاهای باز خواه درخت دار و سرسبز، خواه خاکی و صحرایی- هم جواری های مناسب گورستان هستند که به عنوان حریم گورستان عمل می کند.
• جهت وزش بادهای غالب : جهت وزش باد غالب باید از سوی شهر به گورستان باشد و در صورت قرارگیری گورستان در مسیر بادی که بطرف شهر می وزد ، بهتر است پیرامون گورستان با درختان بلند و پر شاخ و برگ محصور گردد .
• دسترسی : معمولا رفت و آمد به گورستان بصورت دسته جمعی انجام می گیرد و در ایام خاصی جمعیت زیادی به گورستان روی می آورند. بنابراین، دسترسی مناسب و ایمن به گورستان اهمیت خاصی دارد .
ب : عوامل درونی : ( سعیدنیا ، ٌٍََ: ْْ)
•جنس و ترکیبات خاک : بنابراین، جنس خاک و ترکیبات آن باید به گونه ای باشد که موجب اختلال در امر تجزیه جسد نگردد .
•مکانیک خاک : زمین گورستان باید مقاومت معینی در برابر نشست، لغزش و ریزش خاک داشته باشد.
•شیب زمین : توپوگرافی باید شیب مناسبی برای تخلیه سریع و روان آب های سطحی داشته باشد.
• عمق آب های زیرزمینی : بر اساس دستورالعمل شماره ًُ-ُِ سازمان حفاظت از محیط زیست ، در خصوص ضوابط مکان و موقعیت گورستان، سطح سفره های آب زیرزمینی در محدوده گورستان باید حداقل ِ متر پایین تر از کف قبور باشد .
•محل آب های سطحی : گورستان نباید در مجاورت رودخانه، چشمه و قنات مکان یابی شود.
لازم به ذکر است که بنابر ویژگی های محیطی هر منطقه ، این معیارها می بایستی موررد تدقیق و تجدیدنظر قرار بگیرد و در موارد لازم معیارهای جدیدی نیز به منظور تحلیل مورد توجه قرار بگیرد. در این مقاله،با توجه به سیستم جغرافیایی و وجود مناطق زراعی و جنگل و باغ های فراوان کاربری اراضی سنجیده شده است همچنین فاصله از گسل و همجواری با پارک و حریم تاریخی و...علاوه بر عوامل بالا مورد بررسی قرار گرفته است.
ابعاد ویژه تدوین ضوابط مکانیابی گورستان کشور
گورستان در تاریخ شهر ایرانی فضایی ویژه با عملکرد های چندگانه است :سطح اول ،شناخت بنیان های مکان یابی گورستان است و در حقیقت پایگاه نظری مطالعات پروژه را شکل می دهد .هر یک از منظرهای شناخت به موارد زیر می پردازد:(کوهساری و حبیبی،ٌََِ) ٌ- مبانی شرعی و اعتقادی : همواره شرع در کنار عرف و عقل ،بنیان های تفکر شکل گیری شهر و بنا در
ایران را شکل داده است و مرگ،پیوند نزدیکی با اعتقادات مذهبی ما ایرانیان دارد.شرع مقدس اسلام دستورالعمل ها و توصیه هایی برای مکان دفن وجود دارد که از بررسی دیدگاه های رایح در فقه پویایی شیعه قابل استنباط و استخراج است.
ٍ-مبانی فرهنگی و اجتماعی: این بخش دارای دو جنبه است :یکی جنبه تاریخی و هویت ساز گورستان یا ویژگی مانایی و پایداری که هویت آن را در طول زمان تداوم می بخشد و دیگری آیین های مرگ و شیوه های رفتاری انسان ها در مواجهه با گورستان و تلقی اجتماع از این فضا .
از نظر اجتماعی و فرهنگی ،سرزمین ایران از اقوام و طوایف مختلفی تشکیل شده است .شامل لر،کرد،بلوچ،عرب،گیلک،تالش و فارس که هر یک ویژگی های رفتاری متفاوتی را در ارتباط با پدیده مرگ و فرایند اجتماعی آن از خود نشان می دهند .
َ-مبانی جمعیتی: مکانیابی گورستان از بعد کمی ارتباط مستقیمی با پیش بینی رشد و تغییرات جمعیتی در افق مورد نظر برنامه دارد.
ُ-مبانی برنامه ریزی و طراحی شهری: گورستان از منظر شاخص های شهرسازی شامل کاربری،حمل و نقل،مدیریت شهری و حقوق شهروندی مورد بررسی قرار گرفته است. در مبحث کاربری، به میزان سازگاری کاربری گورستان با سایر کاربری های شهری اشاره شده است و در مجموع روابط متقابل شهر و گورستان مورد ملاحضه قرار گرفته است. در این بخش دو سته معیار مورد بررسی قرار گرفته و هر یک به معیارهای ریز تقسیم شده است،سهولت دسترسی(با توجه به فرم شبکه راه و زمان دسترسی)،ویژگی های قطعات زمین و ویژگی های ناحیه استقرار.
ِ-مبانی زیست محیطی : این پروژه به ارتباط گورستان با محیط زیست پیرامون و تاثیرات متقابل بین آنها پرداخته است. مباحث مرتبط با زمین شناسی و ژئومورفولوژی نیز،شناخت جنبه های زیست محیطی آن از حساسیت های ویژه ای برخوردار و اظهار نظرهای ارائه شده در این زمینه،بر اساس پژوهش های علمی است. ّ-مبانی بهداشت و محیط: گورستان به عنوان محلی جهت دفن اجساد و مراجعه مکرر بازماندگان برای اجرای مراسم یا زیارت اهل قبور، از نظر بهداشتی و مخصوصاً بهداشت محیط باید دارای ویژگی خاصی باشد.
این مساله زمانی اهمیت خود را به وضوح بروز می دهد که با کالبد انسانی سروکار داریم که ممکن است. ْ- مبانی حقوقی - مدیریتی: به سازمانها و نهادهای ذی مدخل در مکان یابی گورستانها اشاره شده و سپس کلیه قوانین تدوین شده عیناً ذکر و مورد بررسی قرار گرفته است. با توجه به این موضوع در پروژه تدوین ضوابط مکان یابی نکات مطرح در این قوانین مورد استفاده قرار گرفته است.
