بخشی از مقاله
چکیده
یکی از خطرات ثانویه پس از زلزله، آتشسوزی در سطح شهر می باشد .استقرار کاربریهایی مانند جایگاههای سوخت که دارای پتانسیل بالای آسیبرسانی، در کنار سایر کاربریهای مسکونی، تجاری و اداری باعث افزایش میزان آسیبپذیری و خسارت می شود. متاسفانه در تهران تعدادی از جایگاههای سوخت با وجود مخازن بنزین با قابلیت انفجار بالا، بدون هیچگونه ضابطهای در مجاورت خانهها و سایر ساختمانهای مهم ساخته شدهاند. در صورت وقوع زلزله بزرگ در تهران که متخصصان زمینشناسی آن را حتمی دانستهاند یکی از معضلات در زمان وقوع زمینلرزه، این جایگاهها و انفجارهای احتمالی در آنها است به همین دلیل محاسبه فاصله ایمن آتشسوزی ناشی از زلزله در جایگاههای پمپ بنزین در شهر و خسارت محتمل به کاربریهای اطراف یکی از الزامات برنامهریزی برای مدیریت بحران و تعیین ضوابط اختصاص کاربری در اطراف جایگاههای پمپ بنزین می باشد. دراین مقاله، با درنظرگرفتن منطقه یک شهر تهران با 6 جایگاه پمپ بنزین به عنوان مطالعه موردی، خسارت آتشسوزی ناشی از زلزله بدست آمده است. به منظور انجام تحلیل با کمک نرمافزار PHAST به آنالیز پیامد ناشی رهایش مواد سوخت و آتشسوزی مخازن پرداخته میشود. در آخر با توجه به مساحت منطقه تحت تاثیر آتشسوزی و انفجار، تعداد خانه در معرض آتش و انفجار ، میزان مرگ و میر می توان تخمین زد و با کمک نتایج بدست آمده از شعاع انفجار و میزان حرارت دریافتی در اثر انفجار، محدوده ایمن برای کاربری اطراف جایگاه های پمپ بنزین مشخص می شود .
واژههای کلیدی: جایگاه سوخت- زلزله-انفجار-آتش سوزی- تهران
-1 مقدمه
زمینلرزه پدیدهای طبیعی است که در اثر آزاد شدن انرژی ذخیره شده در پوسته زمین روی می دهد. رویداد زمینلرزه در مناطق شهری و روستائی باعث وقوع خسارات جانی، تخریب سازه ها و از بینرفتن شریانهای حیاتی میگردد. ایران کشوری است که قسمتی از مسیر عبور کمربند زلزله جهانی را در خود جای داده و مراکز تخلیه انرژی درونی زمین که از مسیر گسلها میگذرد، در این کشور شناخته شدهاست. از سوی دیگر افزایش روزافزون جمعیت شهرها و به تبع آن تمرکزبیش از حد جمعیت در نواحی شهری، موجب شده تا بروز زمینلرزه در ایران، سطح خسارات بیشتری را نسبت به گذشته سبب شود. وقوع بلایای طبیعی مانند زلزله به تنهایی نمی تواند باعث بروز بحران همه جانبه در جوامع بشری گردد بلکه آسیبپذیری موجود در سطح شهرها و مناطق مسکونی و عدم آمادگی در برابر این بلایا باعث افزایش میزان خسارات و تلفات شده و بحرانزا میگردد، به نحوی که می توان انتظار داشت وقوع زلزلهای با شدت متوسط و حتی بالاتر در کشوری مانند ژاپن خسارات و تلفاتی به مراتب بسیار کمتر از وقوع همان زلزله در مناطق مسکونی ایران به همراه داشته و به نسبت بحران کمتری را در پی داشته باشد.
برای کاهش تخریبپذیری بنیانهای یک شهر، نظیر ابنیه، شریانهای حیاتی و نهادهای اقتصادی و جمعیتی،یکی از الزامات انکارنشدنی، حرکت در مسیر کاهش اثرات خطر زمینلرزه و بدنبال آن بهرهمندی از روشهایی نوین، جهت ارزیابی آسیب پذیری و میزان خسارت لرزهای این بنیانها است. بدین منظور توجه به رویکردهای مقاومسازی و همچنین تدوین برنامههای مدیریت شرایط اضطراری از اولویتهای مهم در مباحث مرتبط با مدیریت بحران در شهرها است. در این مقاله منطقه یک شهر تهران به عنوان مطالعه موردی مورد بررسی قرار گرفته است. این منطقه با قرارگیری در نزدیکی چند گسل مهم مانند گسلهای مشاء ، شمال تهران، نیاوران و محمودیه و همچنین با در برداشتن بافتهای زیردانه و فرسوده متعدد در نواحی مختلف، از آسیبپذیری زیادی برخوردار است.
-2 آتشسوزی پس از زلزله
• اهمیت رخداد آتشسوزی پس از زلزله
از خطرات مهم ناشی از زلزله، وقوع حوادث آتش سوزی به علل مختلف نظیر ایجاد اتصالی در تجهیزات برقی، نفت، گاز و غیره می باشد. پس از رویداد زمین لرزه با توجه به شکست احتمالی خطوط لوله آب شهری، مسدود شدن راههای دسترسی و نیز واکنشهای عجولانه مردم، امکان مقابله با حریق بسیار کاهش می یابد. اهمیت این موضوع آن چنان است که بایرلی زلزله-شناس معروف در کتاب خود تحت عنوان زلزلهشناسی می نویسد: »وقوع حریق پس از زلزلههای بزرگ آنچنان معمول است که باید آنرا قسمت مکمل زلزله تلقی نمود .)byerly, 1942) مظاهر توسعه شهری و صنعتی نظیر جمعیت زیاد شهری، ساختمان-های بلند، وجود مراکز تجمعی، خطوط لوله نفت و گاز شهری، وجود انبارهای بزرگ کالا، مخازن بزرگ ذخیره سوخت، وجود انواع فرآیندهای حرارتی در کارخانجات و خطوط تولید، و بسیاری موارد دیگر می توانند خطرپذیری یک شهر از نظر وقوع و گسترش حریقهای ناشی از زلزله را به میزان قابل توجهی افزایش دهند.
بررسی تاریخ زمین لرزههای ایران نشان می دهد که گزارشهای اندکی از وقوع آتشسوزی متعاقب رویداد زمینلرزه در نقاط مختلف کشور وجود دارد. این امر می تواند به دلیل بافتروستایی و شهری غیر متراکم این سرزمین در دهههای گذشته و همچنین عدم استفاده از چوب و مصالح اشتعالپذیر در اکثر مناطق کشور (به غیر از مناطق شمالی) بوده باشد. در سده بیستم نیز قریب به اتفاق زمین لرزههای رویداده در ایران در مناطق روستایی و یا شهرهای کمجمعیت روی دادهاند و عمده خسارات وارده مربوط به تخریب سازههای نامقاوم در برابر زلزله بوده است. اما بدیهی است که با توجه به توسعه شهرنشینی در سالیان اخیر و تمرکز بالای جمعیت در شهرهای ایران، خطر بالقوه وقوع حوادث آتشسوزی متعاقب رویداد زلزله در شهرها بسیار بیش از گذشته خواهد بود. در این میان البته بیشترین خطر متوجه پایتخت چند میلیونی کشور و مراکز استانها که مرکز تجمع ادارات و کارخانجات بزرگ هستند، خواهد بود.
• تبیین ویژگی آتشسوزی پس از زلزله
آتشسوزی پس از زلزله در یک جمله، حریقی است که خسارتهای اولیه زلزله مسبب آن میباشد، اما این آتشسوزی دارای ویژگیهای منحصر به فردی می باشد .اولا این آتشسوزیها معمولا در چندین نقطه از شهر تقریبا به طور همزمان رخ می دهند زیرا همانطور که بیان شد زلزله باعث ایجاد خسارات اولیه در مناطق مختلف شهر میگردد و در ادامه هر کدام این خسارات می توانند سبب بروز اشتعال1 شوند که این امر تقریبا همزمان خواهد بود. ثانیا این آتشسوزیها دارای امکان گسترش2 میباشند. زیرا به علت خرابیهای ناشی از زلزله در راههای دسترسی و شریانهای حیاتی و دیگر بناها، استفاده از امکانات آتشنشانی برای دسترسی به محل و آب جهت اطفاء3 محدود می شود و همچنین تعدد زیاد این آتشسوزیها آتش نشانان را با کمبود نیرو مواجه میسازد. لین در حالی است که در صورت بروز سانحه آتشسوزی در سیستمهای خدماتی گازرسانی، انفجارهای پیاپی و غیر قابل کنترل به این گسترش دامن میزند.
بنابراین می توان گفت که آتشسوزی پس از زلزله که یک پدیده وابسته به شرایط بحرانی پس از زلزله و خسارات اولیه ناشی از زلزله است، دارای شیوع متعدد همزمان و قابلیت گسترش سریع می باشد. از جمله نمونههای اخیر زمینلرزهکه با آتشسوزی همراه بوده می توان به زمینلرزه ایزمیت ترکیه 1999، اشاره نمود که فقط خسارات مالی ناشی از خرابی گسترده عمومی و غیر عادی ناشی از آن در تجهیزات صنعتی، به علت آتشسوزی در محل نگهداری مخازن در پالایشگاه نزدیکی
