بخشی از مقاله
نقش عوامل اقلیمی،هیدرولوژیکی وژئومرفولوژیکی با پروژه هاي ساختمانی در
حریم رودخانه هاي فرحزاد و درکه
چکیده:
در این پژوهش به منظور بررسی میزان ارتباط عوامل اقلیمی،هیدرولوژیکی و ژئومرفولوژیکی با پروژه هاي ساختمانی در حریم رودخانه هاي فرحزاد و درکه که در طول جغرافیایی"51 25 -51 10 شرقی وعرض جغرافیایی 54 30-35 48 30 35در محدوده تهران بزرگ قرار گرفته است و جهت دستیابی به اهداف و نیازهاي تحقیقاتی دامنه دار مربوط به اصلا ح رودخانه ها و منا طق شهري در ارتباط با آنها و کار برد نتایج آنها در سطوح شهري و منطقه اي مطالعا ت سیستماتیک بر مبناي نگاره ها ي هوایی و ماهواره اي ، نقشه هاي توپوگرافی و زمین شنا سی ،مطالعات صحرایی و میدانی و با کمک
GIS واحد هاي ژئومرفولوژیکی مشخص گردید و با استفاده از آمار اقلیمی ایستگاههاي مربوطه در دوره آماري-2000 981 وضعیت اقلیمی و هیدرولوژیکی منطقه در ارتباط بانگرش زیست محیطی و عملیات ساختمانی در حوضه رودخانه هاي فوق نتیجه گرفته شده که با توجه به وضعیت موجود منطقه از جمله شیب زیاد که سبب ایجاد لغزش و ...می شود ، محیط مناسب کاربري ساختمان سازي نمی باشد و پروژه هاي ساختمانی در حریم رودخانه ها بدون مطالعه و برنامه ریزي هم تعادل واحدهاي طبیعی را تا حدودي دگرگون کرده و هم ضریب ایمنی و زیست محیطی منطقه را کاهش می دهد که در بیلان اقتصادي منطقه در آینده اثر سوئی بجاي خواهد گذاشت. جهت جلوگیري از پیامد هاي منفی راه حلهاي مناسب براي بهره برداري و حفاظت از دره ارائه میگردد.
کلید واژه ها : حوضه آبریز فرحزاد و درکه - عوامل اقلیمی، هیدرولوژیکی،ژئومرفولوژیکی - پروژه هاي ساختمانی -
زمین لغزش - ضریب ایمنی.
١
موقعیت عمومی منطقه مورد مطالعه
منطقه2 شهري تهران بخشی از تهران بزرگ(پایتخت ایران) و همچنین بخشی از حوضه آبریز فرحزاد و درکه است که حوضه آبریز مورد نظر در محدوده جغرافیایی 51˚ 25' 00" – 51˚ 19' 10" شرقی و عرضهاي جغرافیایی 48' 30"
35˚ 54' 30" -35˚ شمالی قرار گرفته است. این منطقه با وسعت 64 کیلومتر مربع و جمعیتی بالغ بر 650 هزار نفر در دامنه جنوبی رشته کوههاي البرز، حدفاصل رودخانه درکه و فرحزاد گسترش یافته است (نقشه زمین شناسی ایران.(1:100000
نقشه :1 زمین شناسی پهنه آسیب دیده دره فرحزاد (منبع :سایت (www.ngdir.ir
زمین شناسی منطقه
این حوضه هاي آبریز در زون البرز مرکزي و بخش پنجم ساختاري البرز یعنی زون جنوبی ترشیاري که داراي ولکانیکهاي بسیار ضخیم ائوسن می باشد واقع گردیده است. بر اساس نقشه زمین شناسی با مقیاس 1:100000 جنس مناطق شمالی مورد مطالعه عمدتاً مربوط به سازند کرج و دوران سنوزوئیک آغازین می باشد که در دو بخش شیل زیرین و بخش توف میانی که با رنگهاي آبی کمرنگ و سبز با علامتهاي به ترتیب E1tsv و E2t نشان داده شده است(نقشه.(1
حوضه مورد مطالعه از دو رودخانه فرحزاد و درکه در فاصله هاي اندك از هم تشکیل شده ولی جنس مناطق شمالی ذکر شده با هم تفاوت دارد به طوریکه قسمت غرب رودخانه فرحزاد اغلب ازE1tsv که داراي توفهاي سبز به حالت توده اي شیل همراه با گدازه هاي داسیتی و آندزیت بازالتی تشکیل شده است (نجفی ها، بابک-.(1380
مهمترین عناصر ساختاري منطقه به ترتیب از گسل ها، درزه ها و چینها می باشند که پس از جنس سنگ بیشترین نقش را در شکل دهی زمین و فرسایش سنگها به عهده داشته اند. در حالیکه منطقه شرق دره فرحزاد بویژه در قسمت شمالی جنس زمین عمدتاً از کریستالیتیک توف و خاکستر توف سبز رنگ و بطور محلی لایه هاي سنگ آهک تشکیل شده است. قسمتهاي جنوبی دره فرحزاد و درکه که به وسیله تراست بزرگ تهران از قسمت شمالی بر روي نقشه زمین شناسی جدا شده است عمدتاً مربوط به کواترنر می باشد (مالمیران و همکاران-)(1380نقشه.(1
٢
ژئومرفولوژي منطقه
از دیدگاه ژئومرفولوژي ساختمانی که ناهمواریهاي حاصل از فعالیتهاي تکتونیکی را مورد بررسی قرار می دهد منطقه مورد مطالعه در واحد کوهستان واقع شده است که در ابتداي دوران چهارم زمین شناسی حرکات زمین ساخت شدیدي که آخرین حرکت مهم در البرز بوده اتفاق می افتد. جبهه جنوبی البرز بویژه نواحی مورد مطالعه به شدت تحت تأثیر این حرکات قرار داشته و دارد. با توجه به جهت نیروها بلوك هاي تکتونیکی بصورت تقاطعی در امتداد شکستگیها و گسلهاي بزرگ به سمت جنوب جابجا شده و ارتفاع یافته و می یابد (عکس هاي1،2،(3و(نقشه هاي2و.(3
از دیدگاه ریخت شناسی تنها واحد کوهستان در این آبخیز قابل تشخیص است که به دو نوع دامنه منظم و نامنظم تفکیک می شود.
دامنه منظم: که فاقد برجستگیهاي مشخص و عمده می باشد و تغییرات شیب در نیمرخ پروفیل آنها تدریجی و یا ثابت
می باشد.
دامنه نامنظم: که از شیب غیر یکنواخت و ناهمگن برخوردار بوده و تغییرات شیب در نیمرخ آنها بطور ناگهانی کم و زیاد می شود که این تغییرات داراي دلایل مختلف به شرح زیر می باشد:
عوض شدن جنس یا ماهیت سنگ
وقوع حرکات توده اي یا جابجایی دامنه در نتیجه برخی از اشکال حرکات توده اي
جابجایی در نتیجه فعالیتهاي زمین ساختی و لرزه زمین ساختی نظیر گسلها و شکستگیهاي بزرگ
نتیجه عملکرد فرسایش در ایجاد آبراهه هاي متمرکز
فرسایش دیفرانسیل ناشی از ماهیت کانی شناسی و سنگ شناسی طبقات(وزارت جهاد کشاورزي،(1382
بر اساس مطالعه زمین شناسی منطقه مهمترین تغییرات ژئومرفولوژیکی حوضه را از دید کلی می توان به دو گروه دسته بندي کرد:
-1 تغییرات عمومی و بزرگ که در نتیجه وقوع فازهاي چین خوردگی و رخدادهاي زمین ساختی به وقوع پیوسته است. -2 تغییرات محدود و کوچک مقیاس ناشی از عملکرد گسلها و سیستمهاي شکستگی فرآیندهاي فرسایشی و فرآیندهاي اقلیمی.
عمده ترین تغییرات عمومی و بزرگ مقیاس مربوط به کوهزایی آلپی به خصوص فاز کوهزایی پلئیستوسن(پاسادنین) می باشد و مهمترین تغییرات کوچک مقیاس در حوضه عبارتند از:
تخریب و فرسایش رخنمونهاي سنگی و رسوبی سازنده ارتفاعات و ساختمانهاي چین خورده
ایجاد برخی اشکال ژئومرفولوژیکی نظیر گیلویی، گذرگاه بهمن و... در نتیجه عوامل مختلف منجمله فرسایش دیفرانسیل واحدهاي سنگی با درجه مقاومت و سختی مختلف
ایجاد اشکال مختلف واریزه اي و مخروط هاي واریزه اي بهمن در دوران کواترنري و دوره هاي یخبندان، آثار رسوبات یخچال حمل شده توسط جریانهاي سیلابی برف آبی در خروجی حوضه بر روي آبرفتهاي درشت دانه قابل مشاهده است(سایت اینترنت .( www.NGDIR.ir
٣
عکس 2-اثر رویداد لغزش 10/2/1383در شهرك عکس 1-عدم پایداري ساختمانها در نتیجه تجاوز به
مجلس بر روي سازه هاي مجاور رودخانه فرحزادمنطقه حریم رودخانه.
فککتهران.
٤
عکس 3-دورنمایی از حوضه بالادست فرحزاد در پهنه آسیب دیده
عکس 4-نمایی از عملیات ساختمانی بر روي نهشته هاي سازند هزاردره و کرج در کناره رودخانه فرحزاد
نقشه 3-راههاي دسترسی به پهنه آسیب دیده دره فرحزاد نقشه 2-راههاي دسترسی برگه 1:25000کن
٥
اقلیم
منطقه2 شهري تهران که بخشی از حوضه آبریز فرحزاد و درکه است همانند کل تهران از نظر اقلیمی داراي دو بخش کوهپایه اي در شمال و دشت در مرکز و جنوب است. درجه حرارت در اقلیم کوهپایه اي بین23/5 تا 36/5 درجه سانتیگراد و در مناطق پائین دست بین15 تا 40 درجه سانتیگراد متغیر است.
مقایسه میانگین هاي سالیانه دماي هوا در دوره هاي آماري متفاوت 35 -20-10 ساله ایستگاه سینوپتیک تهران درجدول شماره1 نشان داده شده است. بررسی جدول نشان دهنده اختلاف بین میانگین ها در دوره هاي آماري فوق در حدود 0/5 درجه سانتیگراد است که این مقدار از دیدگاه آماري اختلاف معنی داري محسوب می شود(وزارت مسکن و شهرسازي،.(1384
میانگین روزانه دما از حداقل 13/6 در ایستگاه سعدآباد تا حداکثر 17/2 در ایستگاه مهرآباد تهران تغییر می کند با توجه به ارتفاع ایستگاههایی که اطلاعات مربوط به پارامترهاي سالیانه دماي آنها درجدول شماره2 درج شده است، مشاهده می شود که تنها عامل تغییرات ارتفاع بر نوسانات دما مؤثر نبوده و علیرغم نقش تعیین کننده آن پارامترهاي دیگري نظیر بزرگراهها، پوشش گیاهی، استقرار در جنب نواحی صنعتی، تراکم منازل مسکونی و آپارتمانها و... بسیاري از عوامل دیگر قانونمندي تغییرات دما با ارتفاع را با پیچیدگیهاي خاصی همراه ساخته است.
میزان متوسط بارندگی سالیانه منطقه حدود330 میلیمتر می باشد که نسبت به متوسط تهران حدود30میلیمتر بیشتر است که در نواحی بالادست منطقه به 400 میلیمتر و در نواحی پایین دست به250 میلیمتر می رسد. توزیع بارندگی سالیانه ایستگاههاي منتخب به نامهاي مهرآباد- سولقان(به موازات فرحزاد)، درکه از سال1981تا2000 میلادي را نشان می دهد.
براساس داده هاي موجود میانگین بارندگی سالیانه منطقه 340/2 میلیمتر به دست آمده است (جدول.(3
با توجه به آمار فوق در جدول شماره3 دوره هاي برگشت20-10-5 ساله خشکسالی و ترسالی محاسبه شده است (
جدول.(4 با استفاده از طبقه بندي هاي اقلیمی دمارتن و آمبرژه نوع اقلیم منطقه مشخص شد که آب و هواي منطقه تقریباً بین اقلیم خشک تا نیمه خشک می باشد(جدول(5،(وزارت جهاد کشاورزي،.(1382
٦
جدول:(1 )مشخصات فیزیوگرافی حوضه هاي فرحزاد و درکه بر اساس تقسیم بندي بالا و پایین
جدول:(2 )مشخصات فیزیوگرافی رودخانه هاي اصلی منطقه مورد مطالعه
جدول:(3 )تغییرات آبدهی سالانه ایستگاه درکه
جدول:(4 )آبدهی فصلی هریک ازایستگاههاي محدوده مطالعاتی بر حسب مترمکعب بر ثانیه
جدول:(5 )مقادیر دبی متوسط در دوره بازگشتهاي مختلف درایستگاههاي محدوده طرح
هیدرولوژي
از مهمترین مباحثی که در این تحقیق به آن تأکید شده بحث هیدرولوژي بویژه مفاهیم در ارتباط با موضوع است چرا که دو رودخانه درکه و فرحزاد در ارتباط با نگرش زیست محیطی و عملیات ساختمانی در حوزه منطقه2 شهري تهران بسیار مهم می باشد. از این رو لزوم توجه به اثرات ناشی از عملیات اصلاح رودخانه حجم کنترل سیلاب و سازه هاي احداث شده روي رودخانه ها در خلال سده اخیر این امر را محقق کرده که باید واکنشهاي روزمره و طولانی مدت سیستم رودخانه، آبرفت طبیعی ناشی از تغییرات ایجاد شده روي آن مورد توجه قرار گیرد(نقشه هاي(8-7-6،(ریچاردسون،سیونر ناکازاکی و...،.(1380
نقشه 5-درصد شیب برگه1:25000کن نقشه 6-درصد شیب در پهنه آسیب دیده فرحزاد
٩
نقشه 7-آزیموت جهت شیب در برگه 1:25000کن نقشه 8-آزیموت جهت شیب در پهنه آسیب دیده فرحزاد
آبدهی
جهت تعیین رژیم آبدهی رودخانه نیاز به برداشت آمار خروجی حوضه ها یا هر یک از زیرحوضه هاي مورد مطالعه می باشد که جهت بررسی آبدهی این رودخانه ها ایستگاههاي هیدرومتري مجاور مورد بررسی قرار گرفتند تا در صورت امکان بتوان با ایجاد یک رابطه منطقی آبدهی حوضه آبریز درکه و فرحزاد را برآورد نمود. زیرا بر روي رودخانه هاي فوق ایستگاه هیدرومتري وجود ندارد(جدول.(6
بر اساس نتایج بدست آمده بیشترین میزان آبدهی مشاهده شده از بین متوسط آبدهی ها در طول دوره آماري-82 1355 بیشترین آبدهی ها در طول دوره آماري 0/67 متر مکعب بر ثانیه در ایستگاه درکه در سال 66-67 بوده است و کمترین میزان آبدهی متوسط سالیانه برابر 0/17 متر مکعب بر ثانیه در سال آبی 79-80 می باشد. میزان قابل توجهی از تخلیه آب عمدتاً در بهار و زمستان بوده و کمترین آن نیز مربوط به فصل تابستان است(جدول(7، (وزارت جهاد کشاورزي،-1382 معاونت فنی وزارت نیرو،.(1380
همانطور که در بخش زمین شناسی توضیح داده شد جنس زمین در بخشی از حریم مابین رودخانه هاي(درکه و فرحزاد) آبرفتی می باشد. چنین ساختاري بدین معنی است که بستر آنها از مواد چسبنده یا فاقد چسبندگی تشکیل شده است که بوسیله رودخانه جابجا شده است. مواد غیر چسبنده معمولاً شامل لاي(0/004 mm تا(0/062 mm ماسه(mm
0/062 تا(2mm شن(2mm تا(64mm و قلوه سنگ(64mm تا(256mm یا مخلوطی از آنهاست. مواد چسبنده بستر متشکل از خاك و رس به قطر کمتر از 0/004 mmمخلوط با ماسه و لاي می باشد. در مسیر رودخانه فرحزاد و درکه بویژه در مسیر
