بخشی از مقاله
چکیده :
هویت هر ملت در معماری و فرهنگ آن کشور و شهر و حتی محله آن ملت نهفته است . امروزه محله ها از نوعی بی هویتی رنج می برند که بیـانگر آن است که باید با معماری به مثابه امری فرهنگی مواجه شد و باید دانست که هر امر فرهنگی مراحل و مراتبی دارد که باید طـی شـود . یکـی از ویژگیهای کهن شهرهای ایرانی وجود محلات شهری دارای وحدت از حیث کالبدی ، فضایی و برخورداری از استقلال نسبی از نظر عملکردی بـوده که گروهی متجانس از مردم را در خود جای می داده است . محله به عنوان یکی از مهم ترین عوامل هویت ساز شهری در گذشته ایران ، محیطـی مطلوب را برای شهروندان فراهم می ساخت ، اما شهر نشینی دوران جدید آغاز مرحله ای است که در آن فلسفه و فرهنگ حیات بشری دستخوش تغییرات وسیع شده و متعاقب آن هنجارها ، ارزش ها و الگوهای مناسب با زندگی صنعتی و تجاری گسترش پیدا کرده است . با این حال در بررسی سیر این پژوهش که به روش تحقیق تاریخی - توصیفی و مطالعه موردی انجام شده است ، فرایند هویت محله ای را از گذشته تا امروز ردیابی کرده و با استناد به منابع علمی و متون اسلامی به شناخت معیارهای هویت ایرانی اسلامی شهرها و بخصوص محلات شهری که شامل : وحدت در کثرت ، سلسله مراتب ، حجاب و حریم ، احتراز از کبر و جلوه گری ، تعادل و هماهنگی ، خود کفایی و مرکزیت حول عناصر مذهبی می باشد ، پرداختـه شده است . این معیارها در دو محله بافت قدیم و جدید تهران ( فرحزاد – ده ونک ) مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته و در پایـان مقایسـه ی دو محله ی فوق الذکر بر اساس این معیارها نشان می دهد ، محله های قدیم دارای ارزش های هویتی بالاتری نسبت به محله های جدید می باشد .
واژه های کلیدی : " هویت " ، " هویت فرهنگی " ، " هویت ایرانی اسلامی " ، " بافت قدیم " ، " بافت جدید "
مقدمه :
هویت از جمله شاخص های مهم در هر جامعـه مـی باشـد . جامعـه هویت مند جامعه ای است که ارزش های فرهنگی و اجتماعی خود را خفظ نموده باشد . بحران هویت یکی از مسائلی است که امروزه دامن گیر بسیاری از جوامع علی الخصوص جوامع شهری شـده اسـت . در جوامعی که در حال گذار از شکل سنتی به شکل مدرن هستند بیش از سایرین در معرض این خطر قرار دارند و آنهایی که نتوانند در ایـن گذار تاریخی هویت فرهنگی – دینی خود را حفظ نماید در آینده ای نه چندان دوری دچار بحران هویت خواهد شد ..[1]این تعبیر نشـان دهنده آن است که مراقبت از سنت های اعتقادی ، دینی و فرهنگـی تأثیر بسزایی در هویت مندی جامعه اسلامی خواهد داشـت . یکـی از عوامل سازنده ی هویت در هر جامعه محیط رشـد و نمـو آن جامعـه است . تأثیر و تأثر متقابلی که جامعه و محیط بر یکدیگر می گذارنـد موجب می گردد که محیط به یکی از عوامل سـازنده هویـت جامعـه تبدیل شود . شهر به عنوان بستر شکل گیری و حیات بخش اعظمـی از جامعه در طول تـاریخ محمـل شـکل گیـری هویـت در جامعـه ی شهری می باشد .
شهر ها بستر کالبدی و مکانی هویت انسانی و اجتماعی مـی باشـد ؛ بستری که متأثر از ارزش های فرهنگی ، اجتماعی ، دینی ، اعتقـادی آن جامعه شکل گرفته است . کالبد شهرهای سنتی ایران بیش از هر نمونه ی دیگر متأثر از عوامل فرهنگی مذهبی ایرانی اسلامی بوده اند ؛ این تأثیر به گونه ای بوده است که منجـر بـه شـکل گیـری الگـوی کالبدی مشابهی در شهرهای تاریخی گردیده است . این چنین اسـت که الگوی شهر ایرانی اسلامی شکل گرفته است . آنچه در الگوی شهر ایرانی اسلامی بیش از هر چیز شاخص است ، ساختار مبتنی بر محله بندی است . بر اساس این ساختار شـهر ایرانـی اسـلامی متشـکل از محلاتی است که دارای ویژگی های مشخص می باشند . بررسـی هـا نشان میدهد که هویت اسلامی جامعه بیش از هر عامـل دیگـری بـر شکل گیری این محلات تأثیر گذار بوده است . چرا کـه ایـن الگـو را کمتر می توان در شهر سازی قبل از اسلام مشاهده نمود و بالعکس با ورود اسلام به ایران این الگوی محله ای با رشد و نمو فرهنگ اسلامی در جامعه نمود بیشـتری پیـدا مـی کنـد و بخصـوص در دوره هـایی همچون صفویه که مکتب اسلامی – ایرانی به اوج بالندگی خـود مـی رسد ، محلات نیز بالاترین جایگاه را در شهرهای ایران می یابند .
این بستر کالبدی در دهه های اخیر و روند مدرنیزاسیون شهرها دچار تغییرات گسترده ای شد . این تغییرات که عمدتاً بر گرفته از الگوهای شهر سازی غربی و مطابق با فرهنگ ایرانی - اسلامی جامعـه نبـود .
هدف از این پژوهش بررسی و مقایسه ی شـاخص هـای کالبـدی بـر گرفته از هویت ایرانی – اسـلامی در دو بافـت قـدیم و جدیـد محلـه تهران (فرحزاد و ده ونک) است .
پژوهش حاضر در پـی برسـی تطبیقـی و مقایسـه ای بـین دو بافـت کالبدی قدیم و جدید ، مبتنی بر مطالعات میدانی می باشد . معیارها
و شاخصه های تحقیق که مقایسه حاضر بر آن استوار می باشـد ؛ بـر گرفته از مطالعات کتابخانه ای از متون و پژوهش های صورت گرفتـه می باشد .
هویت :
واژه » هویت « مرکب از » هو + یت « مصدری عربی است که از چـه بودن » هو « یا » او « و در مقام پاسخ به پرسش » ما هو « یعنـی » آن چیست « سخن به میـان مـی آورد ؛ بنـابراین مـی تـوان آن را » چیستی « ترجمه نمود .
هویت در مفهوم عرفانی به معنای » خداوند « آمـده اسـت و بیشـتر عرفا ، هستی خداوند یا ذات الهی را تنها هویت موجـود مـی داننـد . عارفان حکیم ( ابن عربی و پیروان مکتب او ) هویت را شامل تمـامی مراتب تجلی خداوند از عالم امر تا عالم خلق محسـوب مـی نماینـد . هویت در رهیافتی فلسفی ، به معنای » هستی و وجـود « بکـار مـی رود . معنای سوم هویت که علاوه بر برخی رهیافت هـای فلسـفی بـر فهم عمومی و عامیانه آن هم استوار شده »ماهیت یا تشخّص « است
. بدین ترتیب آنچه موجب شناسایی شیء باشد یـا بـه عبـارت دیگـر چیستی شیء هویت آن را تشکیل می دهد .[2]
برخی از باید ها در حوزه معمـاری و شهرسـازی از دیـدگاه اسلامی
به همین ترتیب در حوزه معماری و شهر سازی هم می توان برخـی اصول ثابت را به عنوان زیر بنای حکمت عملی مطرح نمود . چرا که وقتی اسلام برای کوچک ترین /اداب و ارزشهای زندگی انسانی بایـد ها و نبایدهایی تعیین کرده ، همین اصول در کالبد محیط زندگی او هم تأثیر خواهد گذاشت . در زیر فهرسـت و عنـوان برخـی از آیـات قرآن و احادیث معصومان (س) را که در مورد باید ها و نباید هـا در احداث خانه های مسکونی است به عنوان نمونه ذکر می نماییم .
.1 ارزش گذاری متفاوت برای فضـای شـهری بهتـرین جـای نشستن در شهر ها مساجد و بـدترین جایگـاه نشسـتن بازارهـا است .
.2 خانه را محل سکونت و امنیت و آرامش دانستن .3 رعایت حریم فردی و خانوادگی و ... عدم اشراف
.4 ضرورت داشتن مرز و حریم در فضاهای فردی و خانوادگی .5 پیشگیری از هر نوع مزاحمت همجواری .6 توصیه به وسعت خانه و رعایت حد اعتدال آن
.7 رعایت ارتفاع مناسب برای واحد های مسکونی .8 اجتناب از اسراف و ساختن عناصر بیهوده و تجمل و خـود نمایی و ریا
.9 ضرورت ایجاد نور و روشنایی کـافی در خانـه هـا و جهـت گیری مناسب اقلیمی آنها
.11 توصیه در مورد رنگ خانه ها و فرش آن و کراهت اسـتفاده از تصاویر خاص و مجسمه در خانه ها . [2]
هویت ایرانی اسلامی در محله سنتی ایرانی :
گفته می شود که شهر اسلامی بسـتر » حیـات طیبـه « اسـت ، در واقع عالی ترین الگوی شهر اصیل اسلامی را شهر طیبه می نـامیم ؛ که در عالی ترین آن ، انسان کامل یتواند مطابق ارتباطات ( قوانین و رفتارها و اخلاقیاتی ) که از چشمه ی وحی اخذ و تدوین شده انـد ، بهشیوه مسلمانی در فضا و محیطـی متعـادل ، کـه بـر اسـاس ایـن ارتباطات و شیوه ی زیست ساخته شـده اسـت زنـدگی کنـد ؛ و بـه حیات طیبه برسد . شهر اسلامی به عنـوان یـک الگـوی شهرسـازی مجموعه ای از قواعد و معیارهای کالبـدی متـأثر از تعـالیم و آمـوزه های دین اسلام در مورد جوانب مختلف حیات در جامعه ی اسلامی است . » آنچه به معماری و شهرسازی اسلام هویت می دهد متأثر از اسلام به عنوان تمدن است ، یعنی دستاورد و تولیـد فرهنگـی ملـل مسلمان « یکی از ابزارهای تجلی هویت هر شـی ء و هـر پدیـده ای ، کالبـد و
سیمای ظاهری آن است . آیاتی از قرآن کریم گروه های مختلفـی را معرفی می نمایند که به سیمای آنها شناخته می شـوند ؛ و بـه ایـن ترتیب ، ظاهر و سیمای هر پدیده ای می تواند به عنوان عـاملی در احراز هویت آن پدیده ایفای نقش کند .[3] با توجّه به تعالیم مکتب اسلام ، از جمله عـدم جـدایی دیـن و دنیـا در اسـلام ، کالبـد آثـار معماری در دوران اسلامی ، حدّاکثر ارتباط ممکن را با آمـوزه هـای اسـلامی برقـرار نمــوده در واقـع کالبــد ایـن آثــار تجلّـی عینــی و
حداکثری بطن و حقیقـت اسـلام اسـت . در نتیجـه، تحقّـق هویّـت اسلامی در این آثار نیز تحقّقی حدّاکثری است . [4]
بسیاری از ارزش های مذکور در تعلیم اسلامی ( مانند ذکر ، امنیـت و آرامـش ، عبـرت گیــری ، وحـدت ، اجتنــاب از اسـراف و تبــذیر ، اجتناب از ریا و تفاخر ، اجتناب از فرد گرایی و ... ) می توانند و باید مصادیق کالبدی داشته باشند که ایـن مصـادیق در ایجـاد محیطـی زندگی اسلامی ایفای نقش نمایند . [3] همان گونه کـه بسـیاری از این ارزش ها نیز مصداق بسیاری از تجلی در شهر سازی اسـلامی را به نمایش گذارده اند . از جمله می تـوان بـه اصـولی چـون سلسـله مراتب ، وحدت در کثـرت ، حـریم و قلمـرو ، حجـاب و محرمیـت ، احتــراز از کبــر و جلــوه گــری ، تعــادل و تناســب ، هــم پیونــدی و هماهنگی ، زیبایی و کمال جویی و نظم اشاره کرد ، که از دیر باز از هویت بخش شهر های ایرانی – اسلامی بوده اند . تجلی ایـن اصـول بخصوص در عرصه و بافت محلات به دلایـل چنـدی بـیش از سـایر بافت های شهری قابل مشاهده است . چرا که محلات بیش از سـایر بافت های شهری عرصه حضور و فعالیت گروه های مختلف اجتماعی بوده اند و همین مسأله موجب گردیده تا محـلات عرصـه ی تجلـی جوانب مختلف حیات جامعه ی اسلامی گردند . حال بایـد دیـد کـه چه اصولی در هویت ایرانی – اسـلامی شـهرها و بخصـوص محـلات
شهری نمود بیشتری داشته انـد . مـوارد زیـر از جملـه ایـن اصـول هستند که بیشتری نمود و تجلـی را در بافـت کالبـدی و اجتمـاعی محلات داشته اند :
