بخشی از مقاله
ارزیابی اثرات زیست محیطی رود- دره فرحزاد
با تأکید براهمیت آن در برنامه ریزی شهری
چکیده
رود - دره های شهر تهران به همراه سبز راههای اطراف آن، جزء ثروت و سرمایه طبیعی و ملی کشور ما محسوب می شوند. گسترش بی رویه و ناموزون شهرها بدون بهره گیری از توان محیط طبیعی، تعادل بین شهر و طبیعت را مختل کرده است اما رود-دره های شهری به عنوان یکی از عناصر ساختار اکولوژیکی شهرها، می توانند نقش مؤثری در جهت ایجاد تعادل بین فضای شهری، طبیعت و انسان شهری ایفا کنند و نیز سبز راههای اطراف آن، دالانی است از زمین های توسعه نیافته، در امتداد رودخانه ها که برای استفاده تفریحی و حفاظت زیست محیطی ذخیره می شود. در این میان برنامه ریزی رود- دره های شهر تهران و سبز راههای
اطراف آن می تواند در بهبود وضعیت زیست محیطی این نواحی در کنار ایجاد پتانسیل های تفریحی برای ساکنان منطقه مورد نظر و نیز گردشگران مؤثر باشد . بنابراین این مقاله درصدد است تا با بررسی رود- دره ها در محیط شهری و نیز رود- دره فرحزاد به ارزیابی اثرات زیست محیطی این رود- دره بپردازد.
کلمات کلیدی: ارزیابی اثرات زیست محیطی، رود- دره، رود- دره فرحزاد، سبزراه، تفرج گاه، برنامه ریزی شهری
-1 مقدمه
اغلب شهرها دارای فضایی هستند که در برنامه ریزی و طراحی شهری به عنوان فضای طبیعی مورد بهره برداری قرار می گیرند تا پاسخگوی نیازهای طبیعت گرایانه انسان شهرنشین باشند(پیر پرویزی، 1375، ص (52 و از آن جایی که حاکم شدن بر طبیعت غیر ممکن است بنابراین لازم است درجه ای از پایداری و وابستگی به طبیعت را پذیرفت( برانت لند، .(1987 از مهم ترین فضاهای طبیعی که همواره در نقاط مختلف جهان حیات بخش فضاهای شهری هستند، رودخانه ها و دره ها می باشند( سلطانی، .(1371 رود- دره ها، سرچشمه های آب تهران قدیم را تشکیل داده و مسیرهای تخلیه آب های سطحی و سیلاب های احتمالی بوده اند. این مناطق علاوه بر تأمین آب تهران، منابع بزرگ هوا و به اصطلاح ریه های تهران محسوب می شدند و نیز بهترین تفرجگاه ها و گردشگاههای شهری بودند(ابرکار، .(1387 برنامه ریزی دره های شمالی شهر تهران به عنوان سبزراه یکی از اساسی ترین راهکار ها در کنترل تغییرات نامطلوب و حفظ سطح دره ها از توسعه های شهری، احیاء منابع آب و بهبود وضع زیست محیطی آن ها است. این سبزراهها همچنین با ایجاد مسیرهای پیاده روی و تفریحی، فرصت های مناسبی را برای گذران اوقات فراغت ساکنان شهر فراهم می سازند( نژادی و همکاران، .(4 :1388 لذا با توجه به موارد پیش گفته و ذکر این مسئله که ارزیابی اثرات زیست محیطی به عنوان یک ابزار برنامه ریزی، اثرات مثبت و منفی یک پروژه را بر روی محیط زیست مشخص می نماید و با ایجاد یک زمینه مستدل برای تصمیم گیران، به آن ها در رد و یا قبول یک پروژه کمک شایانی می کند(سهراب و همکاران، (1381، هدف اصلی این مقاله خلق مدلی هماهنگ و همخوان با محیط زیست است که علاوه بر تأمین نیازهای نسل کنونی و آتی جامعه، چرخه طبیعت را نیز از حرکت طبیعی خود دور ننماید و در نتیجه اثرات مثبت و منفی زیست محیطی در این محدوده از شهر تهران شناسایی، سپس اثرات مثبت، تقویت و اثرات منفی، کاهش و یا حذف شوند.
-2 مبانی نظری پژوهش
-1-2 تعریف ارزیابی اثرات زیست محیطی
تا کنون تعاریف مختلف و متنوعی از EIA یا ارزیابی اثرات زیست محیطی، ارائه شده است که در ادامه به برخی از آن ها اشاره می شود.
- ابزاری جهت دستیابی به توسعه پایدار است.
- ابزاری مدیریتی است که ارائه گر اطلاعات محیط زیستی در زمان مقتضی می باشد. علاوه بر آن تغییرات مکانی و طراحی را در جهت اجتناب یا کاهش اثرات مخرب تعیین می نماید.
- ارزیابی طرح های گذشته و یا پیش بینی اثرات فعالیت ها و عملکرد های یک پروژه، طرح، برنامه و سیاست ها بر محیط زیست، سلامت انسان ها و رفاه اجتماعی بوده است و یا به عبارت دیگر شناسایی یا ارزیابی سیستماتیک پیامدها و اثرات پروژه ها، برنامه ها و طرح ها بر اجزای فیزیکی، شیمیایی، بیولوژیکی، فرهنگی و اقتصادی و اجتماعی محیط زیست است( خسروی فرد، .(1385
-2-2 برنامه ریزی شهری
برنامه ریزی شهری عبارت است از تعیین سیاست های کلی دستگاه های اجرایی یک شهر در قالب یک چارچوب مشخص با توجه به راه حل های ممکن برای اختصاص دادن منابع و امکانات آنها به رفع نیازها و تعیین اولویت آنها به ترتیبی که عوامل و اسباب رفاه در یک شهر فراهم آید. دامنه آن از مسایل اقتصادی و جمیعتی و چگونگی کاربری زمین در شهر آغاز می شود و به تدوین برنامه های مالی برای شهرداری به منظور تحقق برنامه های شهری می پیوندد. ماهیتی انعطاف پذیر دارد و باید خود را با طبیعت پویای شهر و زندگی در آن منطبق سازد(عظیمی، .(26 :1386
-3-2تعریف تفرجگاه
یکی از نیاز های اساسی شهروندان، دسترسی به امکاناتی است که در صورت تمایل، اوقات فراغت خود را در آن به صورت مفید سپری کنند، این امکانات که در یک معنای عام تفرج گاه نامیده می شود، یکی از زیر ساخت های توسعه پایدار شهری به شمار می آید و اما موضوع حائز اهمیت آن که شهروندان باید بتوانند خودشان نوع تفرج گاه را انتخاب کتتد نه این که به آن ها تحمیل شده باشد. به بیان دیگر ممکن است بخشی از اوقات فراغت شهروندان در خیابان های شهر یا در پارک های کوچک فاقد امکانات سپری شود، چرا که شاید دسترسی به امکانات بهتر برای این افراد وجود نداشته باشد. در واقع می توان گفت هر میزان قدرت انتخاب شهروندان برای گذراندن اوقات فراغت و گزینه های پیش رو افزایش یابد، کیفیت زندگی در شهر نیز به همان نسبت ارتقاء خواهد یافت. گسترش تفرج گاه های علاوه بر این که امکان استفاده ساکنان شهر را فراهم می کند، می تواند زمینه های مناسب برای جذب ساکنان مناطق دیگر نیز ایجاد کند که در هر دو حالت مصداق گردشگری بوده و برای اقتصاد شهر مفید است(عیسی نظر، .(1384
-4-2تعریف سبزراه
تعاریف متعددی برای سبزه راهها وجود دارد. سبزه راهها دالان هایی هستند که با پهنای متفاوت در سیستمی شبیه به شبکه های بزرگراهها و راه آهن به یکدیگر متصل شده اند( .(Fabos, 1995 پارک های خطی، فضاهای باز و نواحی حفاظت شده در شهرها، حومه ها و ییلاقات اطراف نیز به عنوان سبزه راه توصیف می شوند(.(Little, 1990
-5-2اهمیت سبزراه:
امروزه اهمیت فضاهی سبز شهری و ضرورت پرداختن به آنها بر کسی پوشیده نیست. فضاهای سبز، پارکهای جنگلی، باغات و
... نقش عمده ای در افزایش کیفیت هوا و ایجاد تغییرات مثبت در اقلیم محیط های شهری بازی می کنند( روحانی، .(80 :1385
-1-5-2 ابقاء کیفیت زیست محیطی
فضاهای سبز و سبز راهها موجب ارتقاء کیفیت زیست محیطی می گردند. به علاوه برای نگهداری از کیفیت زیست محیطی ضروری هستند. این امر در خصوص رودخانه ها و مسیل ها اهمیت بیشتری دارد. با وجود اینکه در حال حاضر یک سوم تا دو سوم چشم اندازهای جهان را فضاهای سبز و سبزراهها تشکیل می دهند، هنوز بخش زیادی از چشم اندازها وجود دارد که می بایست توسط برنامه ریزان شناسایی و در شبکه فضاهای سبز و سبز راهها لحاظ گردد.
-2-5-2 منافع اقتصادی
فضاهای سبز و سبزراهها فواید اقتصادی زیادی به دنبال دارند. به طور کلی فواید اقتصادی ناشی از سبزراهها و فضاهای سبز را می توان به شرح زیر برشمرد:
الف- سبزراهها و فضاهای سبز در صورتی که به نحوی مناسب برنامه ریزی شده باشند، می توانند گردشگران فراوانی را در سطوح ملی و حتی فراتر از آن به منطقه جذب نمایند که این امر می تواند تأثیر مستقیمی در رونق اقتصادی داشته باشد.
ب- سبز راهها و فضاهای سبز می توانند سهم عمده ای را در سبد هزینه های شهروندان (گذران اوقات فراغت ) به خود اختصاص دهند. وجود سبزراهها و فضاهای سبز در یک منطقه می تواند باعث بالا رفتن ارزش املاک آن منطقه شود و بر مرغوبیت و مطلوبیت آن بیافزاید(شعبانی،.(67: 1385
-6-2 سبزراه تفریحی
پارک های خطی و دالان های تفرجی، مسیرهای دسترسی به طبیعت، رودخانه هاو نهرها، مسیرهای ساحلی، حاشیه کانال های رودهای شهری و مسیرهایی که ورود اتومبیل به آنها ممنوع بوده برای تفرج و لدت پیاده ها و دوجرخه سواران به وجود آمده اند(.(Adli Imam, 2006, pp194,195
-7-2 تعریف رود- دره
رود- دره های شهری جزئی از پیکره طبیعی شهر، بستر باغ های قدیمی، بستر جوی و جویبار زنده و سلامت، دالان هوای پاکیزه و مأمن پرندگان و از همه مهمتر بستر پیوند زندگی شهری با طبیعت است( پاسبان حضرت، .(1379
-8-2 مروری بر تجربیات جهانی و داخلی بهسازی حاشیه رود- دره ها در محیط شهری
در مبحث حفظ و احیای رود- دره ها در نقاط مختلف جهان با توجه به تنوع خصوصیات اجتماعی و اکولوژیکی، رویکردهای متفاوتی مطرح می گردد. در جدول ذیل به پروژه هایی پرداخته می شود که در طراحی و بهسازی آن ها رویکرد تلفیقی مدیریت پایدار رود- دره ها جهت حفظ ارزش های اکولوژیکی، اجتماعی، زیبا شناسانه، اقتصادی و ایمنی مد نظر بوده است(جدول)(1 دانشپور وهمکاران، .(1390
جدول( ( 1 نمونه هایی از برنامه های احیاء رود دره های شهری ( دانشپور و همکاران، (1390
-9-2 رود دره های تهران
اهداف طراحی استفاده از رویکرد تلفیقی برای برنامه ریزی، طراحی و مدیریت محیط زیست رودخانه شهری با هدف
ارزیابی و اولویت بندی فضاها از نظر ارزش های اکولوژیکی جهت حفاظت و توسعه زیست گاههای اطراف رودخانه ساسکا.
ساماندهی رود و حوزه آن با هدف مدیریت پایدار جهت بهبود شرایط بد رود( آلودگی، تخریب و تبدیل رود به کانال، وضعیت اکولوژیکی بد، دسترسی نا مناسب به رود و امنیت پایین برای جامعه محلی، ورود فاضلاب خانگی و تجاری به رود، آسیب زیستگاههای حیات وحش و عدم رعایت حریم رود.
الگوی فکری و نمونه جدید از تلفیق پروژه های کنترل سیل همراه با پارک تفریحی و زیستگاه حیات که طراحی آن برای متعادل ساختن مفاهیم زیبایی( اکولوژیکی و ایمنی) کنترل سیل با هدف ایجاد محیط خاطره انگیز با مفهومی ویژه برای استفاده کنندگان از پارک تنظیم شده است.
ترکیب مناطق بکر طبیعی با فضاهای تفریحی و فرهنگی، در نظر گرفتن نیازهای مردم با سـنین و علایـق مختلف همراه با ترکیب مبانی اکولوژی و زیبا شناسی با تأکید بـر تجزیـه ترکیـب محـیط و ادراک بـدون تغییر در طبیعت زمین و الهام از شکل محیط جهت ادامه حیات پایدار رود.
تبدیل سایت فراصنعتی اطراف رود به فضایی پویا و سـرزنده، ارتقـاء ترکیـب عناصـر زنـده بـا عناصـر ساختاری شهر، تغییر شکل زمین و توپوگرافی سخت و سنگی منطقه جهت حفاظت از سیل.
تفرج نا محدود در حاشیه ساحل دریا و ترکیب مناظر بزرگراه، شهر و دریا.
برجسته نمودن نقش حیاتی هفت رود- دره کوهسرا، ایجاد امکان به هم پیوند دادن فضاهای باز، باغـات، مسیرهای آزاد پیاده و فضاهای جمعی بهره مند از موهبت طبیعی، تعیین استراتژی تجدید حیـات کیفیـت های طبیعی مستور گشته در گستره رود- دره مقصود بیگ.
رود- دره های تهران محیط های تفرج گاهی ساماندهی نشده ای محسوب می شوند که با اندکی توجه بیشتر و سرمایه گذاری مناسب می توان آن ها را به شریان های پویایی و پایداری شهر تبدیل کرد. سرمایه گذاری روی این رود- دره ها و احداث و توسعه بوستان های تفریحی پیرامون آن ها، علاوه بر این که تأثیرات زیست محیطی بسیار زیادی به همراه دارد، پیوندهای پسین و پیشین اقتصادی و فرهنگی فراوانی هم دارد( ابر کار، .(1378 وقتی از شرق به غرب حرکت می کنیم در امتداد شمالی- جنوبی، هفت رود- دره بزرگ مشاهده می شود که عبارتند از: داراباد، گلابدره، دربند، ولنجک، درکه، فرحزاد و کن. این رود- دره ها علاوه بر این که نقش مهمی در گردشگری و کوهپیمایی دارند، شریان های اصلی و حیاتی شهر تهران نیز به حساب می آیند که با وجود فصلی بودن، مقدار زیادی آب به سمت پایین آورده و اثر مستقیم و گسترده ای بر تغذیه سفره آب های زیر زمینی می گذارند. از طرف دیگر، رود- دره ها به عنوان یکی از عناصر زیست محیطی، نقش مؤثری در جهت ایجاد تعادل بین طبیعت انسان و ارتباط این دو باهم در شهر ایفا می کند . به طوری که این رود- دره ها زیباترین و ارزشمند ترین میراث طبیعی شهر محسوب می شوند( آقابابایی و همکاران، .(1389
-3 رود دره ها و اهمیت آن ها در برنامه ریزی شهری
توسعه افسار گسیخته شهرها، رشد روز افزون جمیعت، کمبود فضاهایسبز شهری در سطح شهرهای بزرگ کشور(خصوصاً شهر تهران)، پراکندگی نامناسب فضاهای سبز نسبت به سطح شهر و دیگر کاربری های شهری، صرف هزینه های فراوان برای نگهداری و ادامه حیات فضاهای سبز موجود در شهر، باعث شده تا طراحان و برنامه ریزان محیط و منظر، دیدگاه های طراحی را که تاکنون زیباشناسی تنها دیدگاه مورد نظر آنها، فارغ از تطابق محیطی و ویژگی های بومی و جغرافیایی بوده است، مورد بررسی و تجدید نظر قرار دهند و به ویژگی های زیست محیطی، جغرافیایی، اجتماعی و اقتصادی هر منطقه در کنار جنبه های زیباشناسی بیشتر توجه نمایند(عیسی نظر، .(1384
اغلب شهرها دارای فضایی هستند که در برنامه ریزی و طراحی شهری به عنوان فضای طبیعی مورد بهره برداری قرار می گیرند تا پاسخگوی نیازهای طبیعت گرایانه انسان شهرنشین باشند. موضوعی که در چند دهه اخیر دست اندرکاران طرح ریزی های کالبدی شهری و منطقه ای را به چاره اندیشی واداشته است، نحوه برخورد و به کارگیری این قبیل فضاها در عرصه توسعه کالبدی شهری و نقاط مستعد واقع در قلمرو و طرح های شهری و منطقه ای می باشد. بشر برای زندگی راحت، نیازمند به یک محیط مطلوب است. این محیط متشکل از محیط طبیعی و محیط مصنوعی است. محیط طبیعی، موهبت الهی است که به ما عطا شده، همچون منابع طبیعی که شامل کوه ها، محیط سبز و خاک مناسب جهت پوشش گیاهی است( ابرکار، .(1378
یکی از مهم ترین فضاهای طبیعی که همواره مورد توجه مسئولین شهرداری های شهرهای مختلف جهان برای به وجود آوردن فضاهای سبز شهری بوده، رودخانه ها و دره ها می باشند.ترکیب عناصر طبیعی آب، خاک، صخره ها و گیاهان با گونه های متنوع با یکدیگر به شیوه های هنری گوناگون در رود دره های مختلف، جلوه های طبیعت بکر را یادآوری و آرامش خاطر خاصی به انسان می بخشد(صالحی، .(1386
