بخشی از مقاله
جایگاه حفظ و مرمت بافت هاي فرسوده ي با ارزش در راستاي هویت بخشی به محله ها (نمونه موردي: تحلیل بناهاي قدیمی در محله فرحزاد تهران)
چکیده
ایران نیز همانند سایر کشورهاي در حال توسعه، در راستاي سیاستهاي توسعه از ابتداي قرن معاصر، دچارتغییرات وسیعی در سیماي فیزیکی و بافت کالبدي شهرها بوده است ،تحولاتی که باعث تخریب و تغییرات اساسی در بافت هاي قدیمی بوده است، و باعث دگرگونی در بناهایی شده که جزئی از هویت و تاریخچه ي این مرز و بوم به حساب می آیند.ایران کشوري با پیشینه اصیل و تاریخی است که این تاریخ کهن و بناهاي آن باعث ایجاد هویتی اصیل و دیرینه در این مرز و بوم شده است. محله ها، هسته هاي اولیه شکلگیري شهرها هستند. بسیاري از بناهاي با ارزش امروزي که دچار تخریب یا بی توجهی واقع شدهاند در این محلات قرار گرفته اند.اگر امروزه تلاش شود، این ابینه با ارزش مرمت و احیا شوند محله هایی با هویت و به دنبال آن شهري با هویت به وجود خواهدآمد. معماري ایران داراي وجوه مختلف ایرانی - اسلامی است بهگونه اي که اگر به درستی از گذشتهي اصیل آن حفاظت شود، شهرهاي باهویت و در نتیجه کشوري ایده آل خواهیم داشت. در مقاله مذکور سعی بر آن است تا با بهره گیري از روش تحلیلی - کتابخانه ایی به بررسی اهمیت مرمت و احیاي بناهاي تاریخی پرداخته شود
واژگان کلیدي: " مرمت"،"بافت فرسوده"،"هویت بخشی"،"محله"،"فرحزاد"
مقدمه
امروزه با توجه به رشد جمعیت و از هم گسیختگی در شهرها شاهد بحران هویت در شهرها و محله ها می باشیم و بسیاري از شهروندان در کلانشهرها نمی دانند به چه چیز ارزشمندي می توانند در محلهیشان افتخار کنند، اندك اندك هویتهاي محلی در شهرهاي بزرگ کم رنگ میشوند و انگارههاي بیگانه جایگزین هویت ما خواهند شد. با کمی تامل در ساختار محله ها میتوان بناهایی را یافت که داراي تاریخچهاي کهن و قدیمی هستند و ریشه در هویت و فرهنگ ساکنین آن داشته و دارند که درگذر زمان دچار فرسودگی گشتهاند. چنان که هم اکنون نیز شاهد بسیاري از شهرها و محلههاي کشور میباشیم که با مساله اي به نام بافت فرسوده رو به رو می-باشند. بسیاري از این بافت ها داراي ارزش فرهنگی و ملی می باشند که در گذشته به عنوان هسته هاي قدیمی شهرها محسوب می شدند اما به مرور زمان دچار فرسودگی شده اند و اکنون با مسائل و مشکلات بسیاري مواجه شده اند.به نظر می رسد در بافتهاي فرسوده با توجه به وسعت دامنه و شدت مسائل گریبانگیر این بافت ها کارآمدترین رویکرد که بتوان براي مواجه با کاستی ها و نارسائئ ها اتخاذ نمود اقدام به مرمت و بهسازي این بافتها میباشد.
در دهه هاي گذشته بسیاري از محلات کشور دچار آسیب هاي اجتماعی و فرسودگی محیطی گردیدهاند. مسأله فرسودگی محیطی محلات پدیده اي فراگیرتر از استهلاك بنا، ساخت و ساز بی کیفیت و عدم استحکام بنا، فرسودگی زیرساخت ها و ،فقدان خدمات و فضاي سبز شده است، مسأله آسیب هاي اجتماعی محلات از جمله بیکاري، اعتیاد، فقرآموزشی و کارهاي خلاف موجب لطمه زدن به حیثیت محلات گردیده است، به طوري که زایل شدن حیثیت منجر به کوچ کردن ساکنین از محله می شود. حفاظت و احیاي بافت با ارزش شهرهاي قدیمی و مداخله در آن به یکی از موضوعات اساسی و محوري دوران حاضر بدل شده است. در بسیاري از کشور ها، با تغییر روند گسترش و توسعه شهر، بافت قدیم مورد بی توجهی قرار گرفته و با خطر فرسودگی، تخریب و انهدام کامل روبه روست. این روند به رها شدن خانههاي قدیمی در بخش درونی شهر یا جایگزینی ساکنان اصلی آن با طبقات پایین تر درآمدي و اجتماعی منجر شده است که روند تخریب را سرعت می بخشد. تحقیقات در کشورهاي مختلف نشان می دهد که بهسازي و مرمت بافت هاي شهري به طور مجزا و مستقل از بناهاي تاریخی و به عنوان عنصر شهري ، زنده و پویا تا جنگ جهانی دوم هیچگاه مورد توجه کنگره هاي مرمت قرار نگرفته است و پس ازآن به تدریج مورد توجه واقع شده است. در کشوري همانند ایران که داراي پیشینه ایی اصیل و کهن معماري تاریخی میباشد شاهد بناهاي بسیار با ارزش و باهویت میباشیم که میتوانند در راستاي توسعهي شهرسازي آتی با اندکی مرمت و بهسازي مورد الگوبرداري قرارگیرند.
بافت فرسوده
مراد از فرسودگی، ناکارآمدي و کاهش کارآیی یک با فت نسبت به کارآمدي سایر بافتهاي شهري اسـت. فرسـودگی بافـت و عناصـر درونی آن به سبب فقدان برنامه توسعه و نظارت فنی بر شکلگیـري آن بافت به وجود می آید . پیامد فرسودگی بافت در نهایت به از بین رفتن منزلت آن در اذهان شهروندان منجر مـی شـود،که در اشـکال گوناگون ازجمله کاهش یا فقدان شرایط زیست محیطـی و ایمنـی و نیز نابه سامانی هاي کالبدي، اجتماعی، اقتصادي و تأسیسـاتی قابـل دریافت و شناسایی است. [1] فرسودگی شهري شکلی از پدیده عـام فرسودگی است که در ساختمان ها، شبکه دسترسی و زیرساخت هـا رخ می دهد. این فرسودگی بر اثر گذشت زمان یا تخریـب روي مـی دهد و گاهی بافت، دیگر مناسب بـراي اسـتفاده نیسـت[2]در حـال حاضر آنچه در کشور به عنوان مبنـاي کـار سـازمان هـاي مختلـف اجرایی براي تشخیص بافت فرسوده مـورد اسـتفاده قـرار مـیگیـرد؛ معیارهاي سه گانـه ارائـه شـده ازسـوي شـوراي عـالی شهرسـازي و معماري ایران یعنی ریزدانگی، ناپایداري و نفوذناپذیري است. عطـف به مصوبه شوراي عالی شهرسازي و معماري ایران 3 معیار: ناپایداري
و غیرمقاوم بودن حداقل 50 درصد بنا، نفوذناپذیري بلوکی از بافت با حداقل50 درصد و عرض معابر کمتر از یک متر و ریزدانگی بلوکی از بافت با حداقل 50 درصـد قطعـات بـا مسـاحت کمتـر از200 متـر مربع،براي اطلاق فرسودگی به بافت هاي شهري تدوین شـده اسـت. میزان فرسودگی بافت در کلان شهرهاي کشور در استانهاي مختلف متفاوت میباشد(جدول(1 که برخـی از آنهـا داراي ارزش تـاریخی - فرهنگی می باشند و همین اصل ضرورت توجه و رسـیدگی بـه ایـن بافتها را نشان می دهد.
جدول-1سطح بافت فرسوده در کلان شهرهاي کشورم (مصوب شوراي عالی شهرسازي و معماري ایران)
بافت فرسوده با ارزش
منظور از بافت فرسوده با ارزش چنین است، بافت هایی که به مرور زمان دچار استهلاك شده و پایداري اولیه خود را از دست داده اند، اما به لحاظ اجتماعی اهمیت داشته و جزیئ از هویت و تاریخ یک محل و مردم شهر محسوب می شوند.این بافتهـا بـه لحـاظ تـاریخی ارزشمند بوده و ریشه در زندگی مردم دارند، به گونه ایی که ساکنین با آن عجین شده اند و تخریب آنها به نـوعی پـاك کـردن گذشـته تاریخی محسوب می شود. در این راستا تلاشهایی در زمینه حفظ و نگه داري این ابنیه با ارزش شـده اسـت و سـازمانها و نهادهـایی بـه منظور حفاظت و احیا شکل گرفته اند. اهمیت این ابنیه آن قدر زیاد است، که در برخی موارد شاهد شکلگیري جنبش هاي خود جـوش محلی در زمینه ي حفاظت و مرمت آنها می باشیم.
ضرورت احیا و مرمت بافت فرسوده
با بررسی وضع موجود بافت فرسوده و مشکلات آن،احیا اینگونه بافت ها ضرورت می یابد. در واقع احیا می تواند بـه عنـوان یـک راه براي پاسخگویی به نیازهاي معنوي ومادي از محیط زندگی در نظـر گرفته شود.محیط زندگی بشر مانند نیازهاي او در معرض تغییر است و گاهی اوقات به دلیل از بین رفتن، احساس می شودکه بایـد آن را ترمیم کرد. گاهی نیز باید آن را تغییر داد و یا جایگزین کرد اگر نمی تواند در انطباق با شرایط زمان باشد.[3 ]
ضرورت احیاي بافت فرسـوده را مـی تـوان از دودیـدگاه مـورد بررسی قرار داد.با توجه به اینکه هدف از احیاي بافت فرسوده بهینـه سازي محیط زندگی انسان به عنوان یک ضرورت اجتماعی است، لذا تحقق فوق الذکر از لحاظ اقتصادي و فرهنگی لازم است.اگـر از نظـر اقتصادي به مکانهاي ساخته شده شهري بنگریم، متوجه خواهیم شد که آنها نتـایج حاصـل از سـرمایه گـذاري و ترکیبـی از نیـروي کـار انسانی،مطالعات،مهارتها و مواد مختلف هسـتند و بـا وجـود گذشـت زمان و فرسودگی به بسیاري از نیازهاي زندگی روزمـره پاسـخ مـی دهند، که می توان با سرمایه گذاري در جهت حفظ و تقویت آنهـا و شرایط لازم، تغییراتی در آنها به منظور پاسخگویی به نیازهاي جدید ایجاد کرد و از خرابی و از بین رفتن سرمایه هاي ملی جلوگیري کرد. وجود مفهوم و ارزش مکانهاي ساخته شده در بافت تاریخی شـهري می تواند یکی از دلایل اصلی در امر احیاي بافت تاریخی باشد.[4]
مرمت
مرمت شاخه اي از هنر معماري است، کـه بـر پایـه شـناخت و مطالعه بناها و بافتهاي تاریخی به احیا کردن فضـاهاي تـاریخی بـه لحاظ کالبدي، ساختاري و عملکردي میانجامد. این هنر که شاخهاي آمیخته از دانش، تکنولوژي، مهندسی و هنر معماري می باشد، شامل شکلها و سطوح گوناگونی از پژوهش و تحقیق در باب هنر و معماري تاریخی است و در مقیاس هاي گوناگونی می توان آنرا تعریـف و معنـا کرد.
بطور کلی مرمت به معنی مداخلههاي فنی - عملی که به منظور تضمین تداوم زمانی یک اثر صورت می گیرند، می باشد. بایـد توجـه داشت که عبارت مرمت براي مجموعه اعمالی که بمنظور حفاظـت از یک اثر ارزشمند تاریخی عنوان می شود، بسیار اندك می باشد و بهتر خواهــد بــود کــه از عبــارت حفاظــت کــه معــادل واژه لاتــین (conservation) است استفاده شود. این واژه و واژگان معـادل دیگـر، در منشور بورادر استرالیا 1999)میلادي) به شرح زیر است:(جدول(2
جدول-2واژگان معادل مرمت در منشور بورادر ماخذ:نگارنده
تاریخچه مرمت
مرمت را می توان همراه معماري به حساب آورد ، به این مفهوم از همان زمانی که یک بنا شکل گرفت مرمت آن بنا هم کم کم خود را نشان می دهـد. اعـلام رسـمی حفاظـت از آثـار باسـتانی توسـط کنوانسیون ملی فرانسه به سال 1794 تاثیر به سزایی در اروپا بر اصل احیاي بناها در شکل کالبد و عملکرد در گذشـته گـزارد و روشـهاي مختلفی را نیز براي تحقیق این هدف ایجاد نمـود. در سـه دهـه اول قرن 19 میلادي معیار و روشی براي مرمت اعمال شد ، که در آن به لحاظ بعد زمانی اولین تصویر حاصل از امر مرمت عبارت بود: از اتخاذ روش ها و راه حل هایی که بتوان با استفاده از آن بخشهاي اصیل بنا را از بخشهاي مرمـت شـده تشـخیص داد . بـا فـراز و نشـیب هـاي متعددي که در تئوري هاي مرمت پیش آمد بالاخره به سـال 1931 کنگره بین المللی آتن ، اصول و مبانی مربوطـه بـه مرمـت را جمـع آوري و مدون کرد . منشور آتن توصیه اکیدي بر مراقبت و استحکام بخشی آثار کرده و استفاده از ابزارهاي فنی و سیستم هاي سـازه اي کاملاً مدرن را مجاز شمرد و یـک سـال بعـد در سـال 1932 آقـاي گوستاو جوانونی در ایتالیا باز نگري جامعی بر آن ارائه نمود. شـاخص ترین تئوري او در ارجح شمردن ارزش سندي و تاریخی بنا بر ارزش کالبدي و شکلی آن است . اصل فوق در منشور مرمت کشور ایتالیـا کاربردي عمده یافت . این نظریه مرمت علمی نامیده می شـود و در آن تمامی عناصر با ارزش هنري با هر سابقه تاریخی مورد حفاظـت قرار می گیرند . گرایش به ایجاد وحدت سبکی و یا باز گرداندن بنـا به فرم اولیه ، سایر موارد را نادیـده نمـی گیـرد و بـه عبـارتی تمـام الحاقات جزء قشرهاي تاریخی محسوب مـی گردنـد ، ضـمن اینکـه نیازهاي جدید عملکرد بنا بر آورده می شـوند . بـدلیل ابعـاد وسـیع بازسازي در بین سالهاي 1943-1945 مرمت علمی فاقد کارآیی لازم بود و آن زمان غیر قا بل قبول اعلام گرد ید.
هدف طرح هاي مرمت در بافتهاي با ارزش
هدف را میتوان به معنی کمال مطلـوب، آرمـان، آرزو، ایـده آل دلخواه و شکل مطلوب دانست. [5] در ادبیات برنامه ریزي، هـدف : عبارت است از مجموع آرزوها و خواسته هاي نهـایی جامعـه اعـم از اقتصادي، اجتماعی و فرهنگی که منبعث از نظـام ارزشـی حـاکم بـر جامعه است. [6 ] بر این اسـاس، اهـداف مترتـب بـر رویکـرد مرمـت بافتهاي باارزش را میتوان در موارد زیر برشمرد.
-1حفاظت، احیا و مرمت بافت و کالبد محله -2ساماندهی هسته کهن و با ارزش محله در رابطه با سکونت و تولید -3حفاظــت و احیــاي ارزشــهاي فرهنگــی، تــاریخی، کالبــدي- فضایی، معماري روستایی و معرفی این ارزشها از سطوح ملـی و فـرا ملی
-4فراهم کردن زمینه توسعه و عمران محله با توجه به شـرایط، امکانات و محدودیت هاي موجود
نهادهاي فعال در راستاي مرمت و احیا بافت هاي با ارزش و تاریخی
در راستاي حفظ و نگه داري بافـت هـاي بـا ارزش سـازمانها و نهادهاي مختلفی شکل گرفته اند، که این نهادها و سازمانهاي مختلف در فرآیند مداخله در بافتهاي تاریخی از مراحل ابتدایی تهیـه طـرح مراحل طراحی، نظارت، تصویب و ... تا آخرین مرحله اجرایی فعالیت می کنند، که مهمترین آنها همراه با مختصري از شرح وظایفی که در مورد بافتهاي تاریخی دارند، به شرح زیر آمده است:
-1سازمان میراث فرهنگی کشور:شرح وظایف (جدول(3
2 – وزارت مسکن و شهرسازی ( و موسسات تابع ان ) شرح وظایف ( جدول 4 )
-3سازمان برنامه بودجه که شرح وظایف آن به شرح زیر است. تأیید و تصویب اعتبارات مالی مرتبط با طرح شرکت در جلسات تصویب نهایی طرح
-4 شهرداري شرح وظایف :
تقاضا جهت تهیه و تدوین طرح شرکت در جلسات توجیهی و دفاعی طرح در فرآیند طراحی (به عنوان عضو مشورتی) اجراي طرح مصوب بر اساس
