بخشی از مقاله
نقش معاونت در جرائم غیر عمد در نظام کیفری ایران
چکیده
مقاله حاضر بر آن است که بدون هیچ قید و شرطی معاونت در جرایم غیر عمدی را قابل تصور دانسته اند وعده ای دیگر با تفکیک در موارد معاونت صرفاًدر بعضی موارد تحقق معاونت در جرایم غیر عمدی را پذیرفته اند و در برخی دیگر محال دانسته اند .بر طبق آراء متعدد دیوان عالی کشور معاونت در جرایم غیر عمدی به همین قدر صدق می کند که با علم و اطلاع به این که شخصیتی در کاری مهارت ندارد یا آن را بر خلاف نظامات یا بی احتیاطی است و ممکن است
منجر به حادثه خطر ناک شود.
واژه های کلیدی : جرم ، قصد مجرمانه ، ارتکاب جرم ، معاونت در جرایم
مقدمه
در برخی جرائم، متهم به تنهایی مرتکب جرم نمیشود بلکه فرد یا افرادی وی را کمک و یاری می کنند. این عده که مرتکب اصلی یک جرم را کمک میکنند، معاون جرم نامیده میشوند. بنابراین، معاون کسی است که در عمل مجرمانه شرکت نمیکند، بلکه مرتکب اصلی یا متهم را کمک و یاری رسانده تا او بتواند جرم مورد نظرش را انجام دهد برای مثال، »الف« قصد سرقت وسایل منزل » ج« را دارد، »ب « که از مقصود » الف« مطلع میشود برای کمک و معاونت به او، وانت خود را در اختیارش قرار میدهد تا »الف « وسایل سرقت شده را در وانت ریخته و از محل سرقت دور کند. در این مثال »الف« مرتکب سرقت و » ب« مرتکب معاونت در سرقت شده است. »الف« گواهینامه رانندگی نداشته و از »ب« درخواست می کند تا اتومبیل خود را در اختیارش قرار دهد تا به مسافرت برود. در صورتی که »الف« با اتومبیل »ب« با عابری تصادف کند، »الف« مرتکب رانندگی بدون پروانه و »ب« نیز مرتکب معاونت در رانندگی بدون پروانه شده است. برای تحقق معاونت در جرم، معاون اقداماتی نظیر تهدید، تطمیع، ترغیب، دسیسه و نیرنگ به کار میبرد یا ارتکاب جرم توسط مرتکب اصلی را آسان میکند. برای مثال »الف« که صاحبکار »ب« است او را تهدید میکند که شناسنامه جعلی برای او بسازد و در غیر این صورت، وی را از کار برکنار می کند، در این صورت »الف« مرتکب معاونت در جعل شناسنامه شده است. یا اینکه »الف « مبلغی پول به »ب« میدهد تا »ب« به اتومبیل »ج« خسارت وارد کند. در این صورت، »الف « معاون جرم تخریب عمدی است یا اینکه، درجرم قتل »الف« ساعات ورود و خروج »ج«را کنترل کرده و اطلاعات مورد نیاز »ب« را برای قتل »ج« در اختیار او قرار میدهد. در این مثال »الف« معاون قتل است.از آنجایی که برای تحقق معاونت در جرم، کمک و یاری رساندن به مرتکب اصلی جرم ضروری است، بنابراین، »معاونت در جرم« میتواند در هر یک از جرائم قانون مجازات اسلامی
اتفاق افتد. برای مثال، در قتل عمد، سرقت، کلاهبرداری، خیانت در امانت، اختلاس، تصرف غیر قانونی مال دیگری، جعل،
توهین، افترا، تهدید و سایر جرائم، به محض اینکه یک نفر تصمیم به ارتکاب جرمی داشته باشد و دیگری نیز وی را برای رسیدن به هدفش کمک و یاری کند، »معاونت در جرم« محقق می شود.
بخش اول :معاونت در جرم غیر عمدی در فقه فصل اول : معاونت در جرم غیر عمدی در فقه اسلامی
تعریف لغوی معاونت در جرم
عون در لغت به معنای کمک کردن آمده است همانطور که در مجمع البحرین آمده است:العون:الظهیر علی الامر و الجمع اعوان.ونیز علامه ابن منظور در لسان العرب چنین معنا کرده است :العون الظهیرعلی الامر والواحد والاپنان والمع والمژنپ فیه سوا ،و قدیحکی سی تکسیر ه اعوان . بنابر تعریف لغوی معنای معاونت در جرم همان کمک کردن مجرم در عمل مجرمانه اوست .
تعریف اصطلاحی معاونت در جرم
در میان فقها برخی از ایشان معاونت در جرم را تعریف نموده اند که ذیلا به بعضی اشاره مینماییم : مرحوم شیخ انصاری در مکاسب محرمه می فرمایند : 1
ان الا عانه هو فعل بعض مقدمات فعل الغیر بقصد حصوله منه لا مطلقا.
معاونت عبارت است از انجام دادن برخی از مقدمات فعل حرام به قصد ایجاد آن حرام نه مطلق انجام دادن آن مقدمات . مرحوم میرزای نایینی در کتاب مکاسب و البیع معاونت را این گونه تعریف نموده اند:2 ان مفهوم الا عانه عباره عن فعل ما
یتمکن به الغیر من ایجاد ما هومطلوبه … کمناوله السوط للظلم معاونت عبارت است از هر عملی که توسط آن شخصی دیگر را یاری نموده و او را در رسیدن به هدفش قادر سازد مثل دادن شلاق به شخص ظالم .
مرحوم محقق اردبیلی در آیات الاحکام در مورد معاونت در جرم در آیه کریمه ولا تعاونوا علی الاثم والعدوان می فرمایند : 1الظاهران المراد الاعانه علی المعاصی مع القصداو علی الوجه الذی یصدق انها اعانه مثل ان یطلب الظالم العصامن شخص لضرب
مظلوم فیعطیه ایاه او یطلب القلم لکتابه ظلم فیعطیه ایاه و نحو ذلک مما یعدمعونه عرفا مرحوم محقق اردبیلی چنین فرموده اند :مراد از اعانه در اثم در آیه کریمه کمک کردن بر انجام معاصی است به همراه قصد یا
بنا بر صورتی که صدق کند که این عمل کمک کردن بر اثم است . مثل این که شخصی ظالمی چوبی را از شخصی طلب کند به جهت کتک زدن مظلومی ،و شخص چوب را به دست او بدهد ،یا این که طلب کند قلمی را به جهت نوشتن فرمان ظالمانه ای و شخص هم قلم را به او بدهد و امثال این موارد که عرفا صدق معاونت از نظر عرف خواهد کرد .
مرحوم میرزا حسن بجنوردی در قواعد الفقهیه معاونت را به صورت ذیل تعریف نموده اند 2: اما الاعانه فهی بمعنی المساعده و المساعد له فی فعله و اشغاله … فالمراد من الاعانه علی الاثم : مساعده الاثم فی الاثم الذی یصدر منه و ذلک
بایجاد جمیع مقدمات الحرام الذی یرتکبه او بعضیها.اعانت از نظر لغت به معنای کمک کردن آمده است … مراد از اعانت بر اثم کمک کردن گناه کار است در گناهی که از وی صادر می شود و آن هم بوسیله ایجاد جمیع یا بعض مقدمات حرامی که مباشر مرتکب آن می شود . پس از نقل اقوال ،معاونت در جان را بنا بر نظر فقهای عظام می توان چنین تعریف نمود :اگر شخصی هیچ مداخله ای در عملیلت اجرایی سازنده جرم نداشته باشد بلکه نقش او فرعی و طبعی و به اموری چون تهیه مقدمات جرم یا تشویق و ترغیب مرتکب جرم باشد ،معاون جرم محسوب می شود.
فصل دوم : حکم معاونت در جرم غیر عمدی در فقه اسلامی
فقهای عظام شیعه به طور اتفاق فتوا به حرمت معاونت در جرم داده اند .برهمین اساس قبل از تعرض به اقوال ایشان وارد ادله حرمت اعانه در جرم میشویم:
تذکر این نکته لازم است که جرم در فقه اسلامی همان اثم و گناه به حساب میاید گرچه طبق نظر حقوقدانان هر عملی است که مقنن برای آن مجازات تعیین کرده باشد، بنابراین بحث ما در کلام فقها پیرامون مطلق اعانه بر اثم است. دلیل اول : آیه کریمهء 3 در سوره مائده است1 که خداوند متعال میفرماید:
تعاونوا علی البرالتقوا ولاتعاونوا علی اثم والعدوان بر عمل نیکو و برخواسته از نیت خالص برای خدا کمک کنید و بر گناه و تجاوز و ظلم کمک ننمایید. دلالت بخش دوم آیه کریمه بر حرمت معاونت در جرم و گناه روشن است و محتاج به توضیح نیست اگر اشکال شود که دلالت آیه کریمه بر مطلب بدین صورت که در آیه لفظ تعاون به کار رفته است نه لفظ معاونت و نمی تواند دلیل بر حرمت اعانه باشد زیرا تعاون طرفینی است و اعانه یک طرفی است. پاسخ می گوییم : امر خداوند متعال به تعاون بر نیکی و تقوا و همینطور نهی باری تعالی از کمک بر اثم و عدوان به اعتبار فعل واحد و قضیه واحده و واقعه واحده نیست بلکه خطاب به عموم موءمنین و مومنات است که کمک کننده خیر باشید و تسهیل کننده و کمک رساننده به عمل شر و بد نباشید.و انصاف مطلب این است که در آیه کریمه قصوری نسبت به رساندن حرمت اعانه بر اثم و ظلم مشاهده نمیشود.مراد از اثم در آیه کریمه ، مطلق گناه است اعم از صغیره و کبیره آن ، بنابرین جرایم هم که بر طبق نظر فقهای اسلام از اقسام گناه محسوب می شوند. هر چیز که گناه محسوب میشود و تجاوز و ظلم شمرده شده است . از طرف دیگر علاوه بر آیه کریمه روایات مستفیضه مبنی بر حرمت اعانه بر اثم وجود دارد و نیز به عنوان دلیل آخر اجماع علما ء مسلمین بر حرمت اعانه بر اثم تحقق یافته است . بنابرین ، با توجه به مبرهن بودن حرمت اعانه بر اثم باید سراغ تعیین مصادیق آن رفت و شرایط تحقق معاونت را بر شمرد.
بخش دوم : تعریف معاونت در جرایم غیر عمد از نظر حقوقی و قانونی
از نظر حقوقی معاونت در جرم را می توان به صورت ذیل تعریف نمود گرچه قانون گذار معاونت در جرم را تعریف نکرده است : معاونت در جرم عبارت است از همکاری با فاعل یا شریک جرم به یکی از صور معینه قانونی، بدون مداخله در عملیات اجرایی جرم ، قبل یا مقارن با وقوع آن. تذکر این نکته لازم به نظر می رسد که : مجرمانه بودن عمل اصلی شرط تحقق معاونت است.بدین معنا که رکن قانونی معاونت در جرم آن است که مباشر عمل ، عملش مجرمانه باشد تا کار شخص فعل معاونت محصوب شود.البته ممکن است فعل معاون فی نفسه جرم محسوب شود و ممکن است فعل او جرم نباشد. وجه تمایز معاون با شریک جرم از حیث ماهیت عمل مجرمانه اگر دو نفر یا بیشتر در تحقق یک جرم دخالت مستقیم داشته باشند ،به صورتی که عمل هر کدام تاثیر در تحقق ماهیت جرم
داشته باشد ، در اینصورت اینان شریک جرم محصوب می شوند. اما همانگونه که در سابق ذکر شد ، 1معاونت در جرم در
صورتی تحقق میابد که شخص معاون دخالتی در اصل تحقق جرم ندارد بلکه مقدمات کار مجرم را فراهم میسازد. لازم به ذکر است که در برخی قوانین شرکت در جرم را با معاونت خلط نموده است. به عنوان مثال به برخی قوانین ذیلا اشاراتی خواهیم داشت :
قانون جزایی مصر در ماده : 40 در موارد ذیل مجرم شریک در جرم محسوب می شود :
-1 هر کسی دیگری را به ارتکاب عملی که موجب تکوین فعل مجرمانه میشود تحریک نموده و فعل مجرمانه بر اساس تحریک مذکور محتقق شود. به نظر می رسد مقنن باید می گفت سبب نه شریک، تحریک تسبیب است و حتی صدق معاونت هم در آن مشکل به نظر میرسد.
-2 هر کس با دیگری بر سر ارتکاب جرمی توافق نموده وآنرا بر اساس توافق یاد شده انجام دهد و بعد بر اساس توافق یاد شده جرم ارتکاب میابد.به نظر می رسد اگر توافق هم بین دو نفر تحقق پیدا کرده است ولی بر اساس توافق جرم ارتکابی تحقق پیدا نکرد ، نمیتوان گفت شرکت تحقق پیدا نکرده است بلکه این قسمت از قانون می خواهد بگوید شرکت در وقتی است که تبانی قبلی مطرح باشد و حال آنکه درست به نظر نمیرسد زیرا توافق قبلی در تحقق شرکت در جرم دخالتی ندارد.
-3 هر کس که در اختیار یک یا چند نفر اسلحه یا ابزار دیگری قرار دهد که آگاهی به کشندگی و جرم زا بودن این ابزار دارد شریک جرم محسوب می شود و در ارتکاب جرم موثر بوده ویا مکمل و متمم جرم محسوب می شود . به نظر می رسد ماده 40 قانون جزایی مصر همان گونه که در بندهای 1و 3 مشهوداست ،معاون را شریک در جرم دانسته است .قانون مجازات اسلامی شریک در جرم را تعریف نموده است لیکن تعریفی از معاونت در جرم ارائه نکرده است . ماده 42 :هر کس که عمداًبا شخص یا اشخاص دیگر در یکی از جرائم قابل تعریز یا مجازاتهای بازدارنده مشارکت نماید و جرم مستند به عمل همه آنها باشد خواه عمل هر یک به تنهایی برای وقوع جرم کافی باشد یا نباشد وخواه اثر کار آنها مساوی باشد یا متفاوت ،1شریک
درجرم محسوب می شوند تعریف بالا شرکت در جرم است ولیکن معاونت در جرم در قانون مجازات اسلامی تعریف نشده است.حتی در قوانین سابق هم تعریفی از معاونت به چشم نمی خورد .
لکن شعبه دوم دیوان عالی کشور حکمی دارد که منظور از معاونت را روشن ساخته است .(حکم شماره 2418 ـ(68/10/28 اشخاصی هستند که اقدامی در اصل عمل یا شروع آن نکرده اند ، 1بنابراین اگر چندین نفر در ارتکاب جرمی دخالت کنند و آن
جرم را شخصاً انجام دهند یا شروع به اجرای آن نمایند ،مجرم اصلی هستند نه معاون .
البته لازم به ذکر است که اگر چه قانون مجازات اسلامی معاونت در جرم را تعریف ننموده است لیکن در برخی مواد قانون موارد معاونت را برشمرده است .
در ماده 21 مجازات اسلامی آمده است : در جرایم قابل تعریز اشخاص یا ترغیب یا تهدید یا تطمیع کسی را مصمم به ارتکاب جرم نماید ویا بوسیله دسیسه و فریب و نیرنگ موجب وقوع جرم شود . هر کس با علم و اطلاع وسایل ارتکاب جرم را تهیه کند
فصل دوم : معاونت در جرایم غیر عمد از نظر حقوقی
سیستم استعاره مجرمیت که از آن به مجرمیت استعاره ای یا معاونت عاریه ای و امثال آن یاد میشود عبارت از این است که ، معاونت یک عنوان مجرمانه مستقل نیست بلکه امری فرعی و تبعی است. لذا ، تحقق آن مستلزم وجود فعل مجرمانه اصلی است .تا معاون عنصر قانونی عمل خود را از آن فعل عاریت بگیرد .
لازم به ذکر است که استعاره مجرمیت بر دو قسم است:
گفتار اول : استعاره مطلق مجرمیت
الف : اصل تساوی مجازات مجرم اصلی و معاون مجرم استعاره مطلق مجرمیت نامیده می شود علت موجهءاین نظر را هم این طور بیان کرده اند که چون معاونین و بزه کاران اصلی دارای اتحاد نظر و وحدت هدف می باشند ،لذا مجازاتشان واحد است .
گفتار دوم : استعاره نسبی مجرمیت
ب : استعاره نسبی مجرمیت : در این سیستم مجازات معاون متناسب با مجرم اصلیاست ولی میزان آن کمتر و عموماً تا یک درجه کاهش یافته است .زیرا که نقش معاون جرم کمتر از مجرم اصلی است . با توجه به صدر ماده 43 قانون مجازات
اسلامی میتوان دریافت که قانون گذار اصولاًاز سیستم استعاره نسبی مجرمیت استقبال نموده است .
1
فصل سوم : عناصر و ارکان معاونت در جرایم غیر عمد
تحقق معاونت در جرم شرایطی دارد که ذیلاً می آوریم : مجرمانه بودن عمل اصلی
تحقق عنصر مادی معاونت به یکی از اشکال موئینه قانونی ،مقدم یا مقارن با جرم اصلی وجود رابطه سبویت میان فعل و جرم اصلی
تحقق عنصر روانی معاونت یا توافق اراده و وحدت دو قصد (دست مجرمانه عامل وقصد معاون جرم ). مبحث اول : مجرمانه بودن عمل اصلی
گفتار اول : رکن قانونی
برای آنکه بتوان شخصی را به عنوان معاون جرم مجازات نمود ،لازم است فعل ارتکابی فعل اصلی تحقق یافته باشد و یا لااقل شروع به جرم نموده باشد زیرا فعل معاون به خودی خود عاری از خصیصه مجرمانه بودن است .
لذا ،معاون در صورتی قابل مجازات است که عمل مجرمانه ای موجود باشد و معاون براساس مصادیق تعیین شده قانونی با مجرم اصلی همکاری نماید وبین آن دو عمل ارتباط و وابستگی وجود داشته باشد .
گفتار دوم : رکن مادی معاونت در جرایم غیر عمدی
برای تحقق معاونت در جرم وقوع جرم اصلی به تنهایی کافی نیست بلکه لازم است تا شخص معاون به یکی از طرق معینه قانونی با مجرم اصلی مساعدت عمل نماید یعنی مرتکب عمل نسبت مادی خارجی به یکی از صور مصرحه در قانون مقدم یا مقارن با عمل اصلی شود در این صورت است که رکن مادی معاونت در جرم تحقق یافته و معاون مستحق مجازات است . بنا بر
