بخشی از مقاله
نگاهی اجمالی بر خواص و مضرات دارویی کلاله و گلبرگ زعفران با تأکید بر اثرات کاهشی فشارخون و ضد توموری
چکیده
زعفران از زمانهای بسیار دور در ایران و هندوستان کشت میگردیده و بعدها توسط اعراب که در قرونوسطی اروپا را فتح کردند به کشورهایی چون اسپانیا معرفی گردید. زعفران از قدیمالایام بهعنوان یک داروی خانگی برای درمان دردهای معده گرفتگیهای عضلانی سرفه، گرفتگیهای ریوی چون آسم و نیز بهعنوان داروی آرامبخش (برای درمان لثه و دندان) بهکاربرده میشد. طی چند سال گذشته خواص ضد سرطانی عصاره زعفران در هر دو زمینه کشت in vivo و in vitro اثباتشده و همچنین تحقیقات نشان میدهد که ترکیبات فعال چون crocin، crocetin و غیره. انواع دیگری از کارتنوئیدها در زعفران وجود دارد که میتوانند حالت توموری بافتها را کاهش داده و یا شروع حالت سرطانزایی اینگونه بافتها مانند کارسینومای کبد انسان را به تأخیر بیندازد. این ترکیبات، چربی سرم خون (حالت (Hypolipemic را کاهش داده و اکسیژناسیون بافتها را افزایش میدهند. کروسین و کروستین بهعنوان رادیکالهای آزاد با خواص پاککنندگی عمل کرده و خطر آسیبهای هپاتیکی و هیپولیفمیک را کاهش میدهند. وجود حالت ضد سرطان در ترکیبات این گیاه خاصیت ضدافسردگی آن همچنین افزایش مقاومت بدن به برخی بیماریها و حساسیتها و کاهش فشارخون سبب گردیده است که تحقیقات بر روی این گیاه از حالت خوراکی و ادویهای آن خارجشده و بر روی خواص دارویی آن متمرکز گردد. در این تحقیق سعی شده است تا بهطور اجمالی خواص دارویی زعفران با تأکید بر اثرات کاهشی فشارخون و ضد توموری کلاله و گلبرگ آن موردبررسی قرار گیرد.
1
واژگان کلیدی: زعفران، کلاله، گلبرگ، جهش، فشارخون
مقدمه
ریشه نام زعفران
واژهی زعفران را غربیها عربی میدانند ریشه کلمه زعفران به پارسی باستان و به سانسکریت برمیگردد و فردوسی در شاهکار خود زعفران را بکار برده:
بـفـرمـود تا آتش افـروخـتـنـد همه عنبر و زعفران سوختند
به روز خجسته ســر مهرماه به سر برنهاد آن کیانی کلاه
کاربرد زعفران در متون عربی سابقه کمتری از زبان فارسی دارد و متون عربی استناد به کتب ایرانیانی مانند ابوعلی سینا و رازی کردهاند که به خواص زعفران پرداختهاند. گیاه زعفران بومی ایران و هند است و در هیچ کشور عربی زعفران بهصورت طبیعی نمیروید. در لغتنامه ریشهشناسی آنلاین آمده است که واژهی زعفران از طریق زبان عربی به زبانهای دیگر راهیافته و اصل ریشه آن نامعلوم است؛ اما در حقیقت در خصوص این واژه نیز مانند بسیاری از واژههای دیگر غربیها در مورد منشأ عربی آن به خطا رفتهاند ریشه این واژه به پارسی باستان و به سانسکریت برمیگردد و در شاهنامه نیز با تلفظ زعفران آمده است. واژهی فارسی برای گیاه زعفرانکُرکُماست؛ که در فارسی میانه بهصورت کورکوم (kurkum) تلفظ میشد. در زبان ترکی زفرون (زفرو) و در عربی الزعفران در انگلیسی saffron در اسپانیایی azafrán در فرانسه safrane در ایتالیایی zaferano به هندی zuffron تلفظ میشود (دهخدا، 4231؛ امامی و جوادی، .(4233
زعفران دارای انواع زینتی و دارویی (ادویهای) میباشد که جهت شفافیت بیشتر ابتدا به شرح مختصری راجع به زعفران زینتی پرداخته و سپس زعفران دارویی و خواص و مضرات آن را بیشتر مورد کنکاش قرار خواهیم داد.
زعفران تزئینی
2
انواع زعفران، پرورش ساده و راحتی دارند و زحمت کمی برای پرورش آنها لازم است؛تقریباًمیتوان گفت که این گیاه از هرگونه آفت عاری میباشد. میتوان از این گیاه در گوشه و کنار حیاط و زیر درختان استفاده کرد. همچنین کاشت آنها در گلدان میتواند منظره بسیار زیبایی را ایجاد نماید (ماتیوعلوی، .(4232
انواع گل دهنده گیاه زینتی زعفران در پاییز
این نوع گیاه بهراحتی پرورش مییابد و احتیاج به خاکی دارد که آب را به سهولت تخلیه کند (ماتیوعلوی، .(4232 :C.sativus این نوع گیاه زعفران، گلبرگهای بنفش روشنی دارد که در خارج آن خطوط تیرهتری به چشم میآید. ساقههای
زعفرانی آن قرمز و بلند است. این نوع گیاه زعفران برای پرورش دادن، خصوصیات ویژهای دارد.
:C.speciosus این نوع گیاه زعفران، اولین گونهای است که زودتر از انواع دیگر گلدهی میکند. این گیاه پرطرفدارترین نوع زعفران میباشد که رنگهای متنوعی از سفید تا آبی تیره دارد. پرورش اینگونه گیاه بسیار ساده بوده و برای تزیین چمن نیز بسیار مناسب است.
انواع گل دهنده گیاه زعفران زینتی در اوایل بهار
اینگونه زعفران از اوایل بهار گل میدهد و همچنان به خاکی که آب را بهراحتی تخلیه کند نیاز دارد که دارای گونههای مختلفی به شرح زیر است (ماتیو علوی، ا. .(4232
:C.chrystanthus اینگونه گلهای کرمرنگ و آبی روشن خاکستری دارد.
:Lady killer دارای رنگ بنفش روشن با کنارههای سفید است و درون گل بنفش مایل به سفید است.
:E.A.Bowles گلها جام مانند و به رنگ زرد لیمویی میباشند. گاهی در گلبرگهای بیرونی رنگهای بنفش و برنزی نیز دیده
میشود.
:Tricolor نوک گلبرگها بنفش، سپس قسمتی سفید و داخل آن زردرنگ است.
3
:C. tommasinianus گونهای بسیار راحت برای پرورش دادن که بذر خود را در تمام نقاط حیاط میپاشد. رنگ گلهای آن از بنفش روشن تا بنفش تیره متغیر است. نوک گلبرگها تیرهتر هستند. این گیاه در سایه نیز میتواند به رشد خود ادامه دهد.
زعفران دارویی:
زعفران گیاهی است نیمه گرمسیری و در نقاطی که دارای زمستانهای ملایم و تابستان گرم و خشک باشد بهخوبی میروید. مقاومت زعفران در مقابل سرما زیاد است ولیکن چون دوران رشد آن مصادف با پائیز و زمستان و اوایل بهار استطبعاً در این ایام به هوای مناسب و معتدلی نیاز دارد. در دوره خواب یا استراحت گیاه (تابستان) بارندگی یا آبیاری برای آن مضر است بنابراین کشت و کار آن در مناطق گیلان و مازندران و مناطق گرم جنوب کشور معمول نیست. اراضی آفتابگیر و بدون درخت کهضمناً در معرض بادهای سرد نیز نباشد برای رشد زعفران مناسب است. بااینوجود در برخی از روستاهای بیرجند و قاین در زیر سایه بوتههای زرشک و درختان بادام که در تابستان کمتر آبیاری میشوند کاشته میشود (بینام. 4232ج).
حداکثر دمای این گیاه بین 14 تا 23 درجه سانتیگراد و در ارتفاع بین 4244 تا 3244 متر از سطح دریا عملکرد خوبی را نشان داده است. خاک مناسب پرورش زعفران: ازآنجاییکه پیاز زعفران مدتنسبتاًزیادی ( 3 - 7 سال) در زمین میماند. خاک زمین باید سبک یا ترکیبی از شن و رس باشد که پیاز بتواند در این مدت علاوه بر تأمین مواد غذایی، در مقابل شرایط خاص منطقهای نیز مقاومت نماید. بنابراین جهت رشد و نمو مناسب گیاه و تولید محصول مرغوب و مطلوب زمینهای حاصلخیز و زهکشی شده بدون درخت با خاک (لومی، لیمونی، رسی و شنی) و آهکدار که Ph آن بین 3-7 باشد بر زمینهای شور، فقیر و مرطوب، اسیدی ترجیح داد (بینام. 4232ج).
خاک مناسب پرورش زعفران
ازآنجاییکه پیاز زعفران مدتنسبتاًزیادی ( 3 - 7 سال) در زمین می ماند. خاک زمین باید سبک یا ترکیبی از شن و رس باشد که پیاز بتواند در این مدت علاوه بر تأمین مواد غذایی، در مقابل شرایط خاص منطقهای نیز مقاومت نماید؛ بنابراین جهت رشد و نمو مناسب گیاه و تولید محصول مرغوب و مطلوب زمینهای حاصلخیز و زهکشی شده بدون درخت با خاک (لومی، لیمونی، رسی
4
و شنی) و آهکدار که PH آن بین 7 - 3 باشد بر زمینهای شور، فقیر و مرطوب، اسیدی ترجیح داد. زعفران در زمینهایی که دارای قلوهسنگ یا علفهای هرز یا مواد آلی پوسیده نشده باشد محصول خوبی نمیدهد (بینام. 4232ج).
زعفران گیاهی اتوتریپلوئید (2n=3x=24) از خانواده زنبق (Iridaceae) با نام عمومی (Saffron) و با نام علمی ( Crocus (sativus میباشد که در مناطق آبوهوای مدیترانهای و غرب آسیا از عرض جغرافیایی 24-34 درجه و طول جغرافیایی 44 درجه غربی تا 34 درجه شرقی میروید. کشورهایی چون ایران ایتالیا اسپانیا و هند عمدهترین تولیدکنندگان زعفران هستند. Karasawa, 1940)؛ امیریتکلدانی و فاضلینسب، (4233
گل زعفران
ایرانیان ضمن صدور زعفران به بسیاری از نقاط جهان باستان، خواص آن را به یونانیها، رومیها، چینیها و اقوام سامی ازجمله عربها معرفی کردند و شیوه زراعت آن را در سدههای اول تا چهارم هجری به امتهای اسلامی اطراف مدیترانه آموختند. بهاینترتیب که نخستین زعفران کاری بهوسیله ایرانیان تبعیدشده توسط معاویه در نواحی شام دایر شد، سپس کاشت زعفران در شمال آفریقا و اندلس (اسپانیای اسلامی) و صقلیه (سیسیل) رواج یافت و اقوام ایرانی همچون رستمیان و بنوطبری در انتقال فرهنگ زعفران کاری مؤثر بودند. مستندات تاریخی بیانگر این واقعیت است که ایرانیان از روزگاران کهن به زر و زعفران علاقه و توجهی زیاد داشتهاند، بهطوریکه در جشنها و سرورها و مجالس بزم و نشاط مانند عروسیها و اعیاد، یا استقبال از بزرگان و زائران زر و زعفران نثار قدمها میکردند. در برپایی باشکوهتر اینگونه آئینها، ضمن آذینبندی و آینهبندان، سکههای زرین و
5
سیمین را به همراه زعفران و گل و نقل بر سر عروس و داماد یا شخصیتهای موردنظر و گاهی همه حاضران در اینگونه مراسم میریختند. در برخی از مراسم زعفران را بهتنهایی یا همراه با مشک و عنبر و عود دود میکردند و گلاب میپاشیدند (امیری-
تکلدانی و فاضلینسب، (4233 در عصر هخامنشیان نیز زعفران برای تزئین گردههای نان و معطر کردن خوراکها به کار میرفته است. در دوره پارتها زعفران ایران به یونان و روم فرستاده میشد،بعداًچین هم از مشتریان زعفران ایران شد. در عصر ساسانیان کاشت زعفران در قم نیز رایج شد و مرغوبیت محصول آنها شهرت یافت. در همان روزگار زعفران در پرداخت کاغذهای گرانقیمت کاربرد پیدا کرد، اما پیشتر از آن محلول زعفران بهعنوان مرکب تحریر استفاده میشد و تا قرنها بعد در ترکیب مرکبهای تحریر مرغوب به کار میرفته است (بینام، .(4233
زعفران دارای مشتقاتی کارتنوئیدی چون کروسین، کروستین و مواد فلانوئیدی مانند پیکروکروسین، سافرانال و ... می باشد که
دارای فعالیتهای بیولوژیکی خاصی چون ضد جهشزایی (anti-mutagenic)، جلوگیری از سنتز DNA در سلولهای توموری و ...
هستند (امیریتکلدانی و فاضلی نسب، (4233
ترکیبات و خواص دارویی زعفران
کروسین فعالترین ترکیب بیولوژیکی زعفران و یک کارتنوئید قرمزرنگ و محلول در آب است که دارای چهار فرم ایزومری به نامهای کروسین4، کروسین3، کروسین2 و کروسین1 میباشد. بیشترین کروسین موجود در زعفران کروسین4 می باشد که یک ترکیب با فعالیت بیولوژیکی بسیار بالایی است. (امیریتکلدانی و فاضلی نسب، 4233؛ توکلافشاری و همکاران، (4233
کروسین ها درواقع مشتقات گلوکوزیدی ترانس کروستین ها بوده و یک ترکیب قابلاستخراج از کلالههای زعفران میباشند که البته دارای پایداری و دوام پایینی بوده و طی مراحل مختلف تهیه و نگهداری زعفران به ترکیبات دیگری تبدیل میباشند که این سبب کاهش ارزش کیفیتی زعفران میگردد. از کروسین در درمان تشنجهای عصبی بیماریهایی چون رعشه و پارکینسون استفاده میگردد. مشتقات کروسین بهویژه کروسین4 سبب جلوگیری از رشد تومورها شده و میزان انتشار اکسیژن به مویرگهای سلولهای آندوتلیوم و بافتهای دیگر را افزایش میدهند. کروسین ها یا با نابود کردن سلولهای سرطانی و یا به تعویق انداختن شروع حالت سرطانزایی تومورها، سبب کنترل تومورها می گردنند. همچنین کروسین یک ماده با خاصیت anti-apoptotic
میباشند. با شروع مطالعات در زمینه کشت بافت سلولهای جانوری مشخص شد که در محیط in virto کروسین قادراست از
