بخشی از مقاله
نگاهی به جنبه هاي تجاري و اقتصادي محصولات تراریخته
چکیده:
محصولات تغییر یافتهي ژنتیکی بیش از 10 سال است که به مصرف تجاري رسیدهاند. در کل سه دسته از محصولات تراریخته تولید می شوند. دسته اول که شامل بهبود در صفات زراعی مانند مقاومت به آفات و بیماریها میباشد، دستهي دوم که باعث بهبود در صفات کیفی میشوند مثل تولید محصولاتی با ارزش غذایی بالاتر ودستهي سوم که شامل تولید گیاهان براي تامین مادهاي خاص با کاربرد در صنایع غذایی و داروئی میباشد. بررسیها نشان دادهاند که این فناوري دستاوردهاي مهمی را در زمینه رفاه عمومی؛ بلاخص در مورد افزایش امنیت غذایی در جهان و کاهش فقر، تامین نیازمنديهاي عمده کشاورزان در باب مقاومت به حشرات و علف کشها و سودمندي براي محیط زیست داشته است. طراحی سازوکار نظارتی کارآمد براي استفادهي بهینه از این فناوري منطقی است. در عین حال وضع قوانین بیش از حد می تواند تهدیدي براي توسعه ي استفاده از این محصولات باشد. از آنجائیکه محصولات تراریخت پتانسیلها و مسائل خاص خود را به همراه دارند، در این مقاله به بررسی تاثیرات اقتصادي و نگاهی کوتاه و کلی به وضعیت تجاري محصولات تراریخته خواهیم پرداخت.
کلمات کلیدي: محصولات تراریخت، بیوتکنولوژي کشاورزي، قوانین، تجارت.
مقدمه:
هدف اصلی در مهندسی ژنتیک مانند روشهاي سنتی تولید محصولی با صفات مطلوب میباشد و در مواردي که انتقال این صفات با روشهاي سنتی امکان نداشته یا مقرونبهصرفه نباشد، از مهندسی ژنتیک استفاده میکنیم. به این ترتیب پتانسیل تولید در محصولات زراعی چند برابر می شود، هر چند که این کار منجر به کاهش پایهي منابع طبیعی می شود، اما در عین حال باعث افزایش بهرهوري کشاورزي وتامین امنیت غذایی و سایر مواد اولیه براي جمعیت رو به رشد جهانی شده و از مزایاي زیست محیطی نیز برخوردار می باشد(.(18 علیرغم مزایاي یاد شده کاربرد این محصولات با مخالفتهاي شدیدي روبرو بوده است و قوانین شدیدي برعلیه آنها بلاخص در اروپا وضع شده است. در کشورهاي در حال توسعه نگرانیهاي در باب مسائل زیست محیطی، خطرات بهداشتی، از بین رفتن سیستمهاي سنتی، رقابت براي به انحصار در آوردن فناوري تولید بذر و بازار دانه و بهره برداري از کشاورزان خرده پا وجود دارد(.(16
مهندسی ژنتیک گیاهی از سال 1980 پایهگذاري شد و اولین محصول تجاري شده در 1990 به بازار عرضه شد و تولید محصولات تراریخت از همان سال حرکت رو به رشدي را شروع کرده است. بر اساس آخرین آمار رسمی در سال 2010 میلادي سطح زیرکشت محصولات تراریخته جهان به 148 میلیون هکتار رسید و 29 کشور اقدام به کشت محصولات تراریخته نمودند که 59 درصد از جمعیت جهان را شامل می شوند. کشورهاي در حال توسعه 48 درصد سطح زیرکشت محصولات تراریخته در سال 2010 را به خود اختصاص داده اند و تا سال 2015 از کشورهاي صنعتی پیشی خواهند گرفت. پنج کشور در حال توسعه
پیشرو در زمینه کشت محصولات تراریخته عبارتند از چین و هندوستان در آسیا، برزیل و آرژانتین در آمریکاي لاتین و آفریقاي جنوبی از قارهي آفریقا می باشد. ارزش بذور تراریخته در سال 2010 به تنهایی بالغ بر 11/2 میلیارد دلار تخمین زده شد و نیز ارزش ذرت، سویا و پنبه تراریخته بالغ بر 150 میلیارد دلار در سال برآورد می شود. کشورهایی که از بیشترین سطح کشت محصولات تراریخته برخوردار بودند عبارتنداز : ایالات متحده ي آمریکا با (%50)، آرژانتین (%17)، برزیل (%13)، هند 6) %)، کانادا (% 6) وچین(.(%3 در اتحادیه اروپا فقط اسپانیا سطح قابل توجهی را به کشت این محصولات اختصاص داده است و در دیگر کشورهاي اتحادیه اروپا به دلیل عدم استقبال عمومی و قوانین سختگیرانه رشد چندانی نداشتهاند. بالاترین میزان تولید مربوط به سویاي مقاوم به علف کش می باشد. دانههاي سویايHT در حال حاضر عمدتا" در آمریکا ، آرژانتین، برزیل و دیگر کشورهاي آمریکاي جنوبی کشت میشوند و این تکنولوژي تامین کنندهي % 70 از کل سویاي تولیدي میباشد. ذرت تغییر یافتهي ژنتیکی داراي ویژگی HT و مقاومت به حشرات، دومین محصول تراریختهي با تولید بالا میباشد که %30 از سطح زیر کشت و در کل% 24 از ذرت تولیدي را شامل می شد. مقاومت به حشرات بر پایهي ژنهاي مختلفی از باسیلیوي تورژینسیس1 میباشند . ژنهاي BT براي کنترل ساقه خوار اروپایی ذرت، کرم ریشه ذرت و دیگر ساقه خوارها به کار میروند(.(15 ذرت Bt عموما" در آمریکاي شمالی و جنوبی کشت میشود ، ولیکن در فیلیپین و آفریقاي جنوبی هم کشت قابل توجهی دارد. پنبه و کلزا دیگر محصولات تراریخته اي هستند که از کشت بالایی برخوردارند. پنبه ي Bt با مقاومت به کرم خاردار پنبه2 و سرخرطومی غوزه3 بیشتر درکشورهاي در حال توسعه کشت میشود. در سال 2008 هند با 7/6 میلیون هکتار بیشترین مقدار کشت پنبه تراریخت را داشته و چین با 3/8 میلیون هکتار بعد از آن قرار داشت. . کلزاي HT تا به حال بیشتر در آمریکا و کانادا کشت میشده است. چند محصول دیگر شامل یونجه و چغندرقند HT ، خربزه و کدوي مقاوم به ویروس نیز در تعداد معدودي از کشورها موافقت نامه ي کشت را کسب کرده اند. اما در مجموع مناطق محدودي را به خود اختصاص می دهند.
محصولات تراریخت در دست تولید:
محصولات تراریخته ي در گذشته تجاري نشده و یا این که در مرحلهي عرضه با عدم مشتري پسندي و مشکلات بازاریابی مواجه بودند. هم اکنون چندین محصول تراریخته مجوز تولید در سطح تجاري را دریافت نمودهاند . براي مثال برنج Bt در سطح وسیع در چین و چند کشور دیگر امتحان شده و آمادهي بهره برداري میباشد(. (1 سبزیجات تراریختی شامل بادمجان
æ کلم نیز به زودي در هند و چند کشور آسیایی و آفریقایی کشت خواهند شد. .(17) نوع دیگري از محصولات تراریخته شامل غلات و گیاهان غده اي مقاوم به باکتري ، ویروس و قارچ می باشند .(6) تولید گیاهان مقاوم به استرسهاي غیر زنده مانند مقاومت به گرما، سرما، شوري و خشکی نیز با جدیت دنبال می شود ،که البته نیاز به بررسی مکانیسم هاي پیچیده ژنتیکی دارد.
دسته دوم از محصولات بهبود کیفیت در صنایع و تغذیه را دنبال می کند. از آن جمله می توان به تولید روغنهاي با محتواي اسید چرب بالاتر ، ذرتهاي با آمیلوز بیشتر ، تولید محصولات غذایی پایه اي با افزایش در آمینو اسیدها ، عناصر کم مصرف ، ویتامینها و غیره اشاره کرد(.(11 بارزترین نمونهي تولید محصولی با ارزش غذایی بالاتر از طریق مهندسی ژنتیک؛ برنج طلایی4 می باشد که حاوي مقادیر قابل توجهی از پیشساز ویتامین A است. برنج طلایی تا سال 2012 در بعضی از کشورهاي آسیایی تجاري خواهد شد(.(12 از دیگر محصولاتی که کیفیت غذایی در آنها افزایش یافته میتوان به سورگوم، کاساوا و موز اشاره کرد
æ پیش بینی می شود که این محصولات در 5-10 سال آینه به تولید تجاري برسند(.(13
دسته سوم از محصولات تراریخت مربوط به حوزه ي کشاورزي مولکولی1 می باشند که محصولاتی با خواص دارویی (مثل آنتی بادي مونوکلونال، واکسن) و یا با ارزش صنعتی (مثل تولید پلاستیک زیست تخریب پذیر یا آنزیم ها) را شامل می شوند(.(10 قوانین وضع شده براي این حوزه سختگیرانه تر از دو دستهي قبلی می باشد وترکیبات تولید شده در آنها قرنطینه شده و نباید تحت هیچ شرایطی وارد زنجیره ي غذایی شوند. بنابراین گیاهانی که مصارف غذایی ندارند مناسبتر هستند. این نتایج نشان میدهند که محصولات تراریخته تا حال مصارف محدودي را داشته اند و احتمالا" مهندسی ژنتیک در آینده گامهاي بلندي را برخواهد داشت.
قوانین موجود در حوزهي اقتصاد محصولات تراریخته:
برچسب گذاري این محصولات و حمایت از حقوق مالکیت مادي و معنوي این تولیدات به منظور خصوصی سازي و سرمایه گذاري ، مسائلی هستند که باید به آنها پرداخته شود.
ایمنی زیستی و سلامت غذایی: دولتها نقش مهمی را در تعیین قوانین و نهادهاي ذیربط براي تضمین ایمنیزیستی و ایمنی مواد غذایی قبل از عرضهي آنها به بازار برعهده دارند(.(7 روند تعیین صلاحیت در سطح بین المللی هماهنگ نیست و این یک مانع اصلی براي گسترش محصولات تراریخته در سراسر جهان می باشد. به عنوان مثال ، اتحادیه اروپا هنوز تکنولوژي تولید ذرتهاي تراریخته در آمریکا و آرژانتین را مجاز نمیداند و این نه تنها در مبادلهي فناوري ، بلکه در بازار کالا و مواد غذایی نیز ایجاد مشکل میکند. از طرف دیگر در برخی از کشورهاي در حال توسعه به علت کمبود نیروي انسانی و مالی چنین قوانینی وضع نشدهاند که این امر منجر به حذف این کشورها از بازارهاي بین المللی می شود(.(4 اجراي برخی از این قوانین نیازمند صرف وقت و هزینهي بالایی است. تخمین زده میشود که وضع و اجراي چنین قوانینی براي ذرت Bt وHT هزینهاي معادل 15-6 میلیون دلار دربرداشته است .(8) پري و همکاران در سال 2007 پیش بینی کردند که یک تاخیر دو ساله در تصویب این قوانین در مورد پنبهي Bt در هند، باعث وارد آمدن ضرري بیش از 100 میلیون دلار به کشاورزان شدهاست. وضع قوانینی که چنین هزینههاي بالایی را در پی دارند باعث کاهش سرعت توسعه تکنولوژي در کشورهاي کوچک میشوند و فقط در مورد برخی از محصولات و فناوریهاي با خطر بالا داراي توجیه میباشند. به نظر می رسد که محصولات تراریخته قابلیت قرار گرفتن در این گروه را ندارند و روند فعلی نتیجهي بحثهاي سیاسی و تامین منافع برخی از گروهها میباشد(.(9 بایستی که یک سري تغییرات در قوانین فعلی محصولات تراریخته ایجاد گردد. تصور می شود که کاربرد روشی که بر اساس یک سیستم تعادلی بین مزایا و معایب این فناوري باشد، مفید خواهد بود.
برچسب گذاري :
سیستم برچسب گذاري مواد غذایی در چندین کشور ارائه شده که به طور کلی دو حالت اجباري و داوطلبانه دارد. حالت اجباري براي هشدار به مصرفکنندگان از یک خطر بهداشتی خاص میباشد (مثل سیگار) ، در حالیکه برچسب زدن داوطلبانه براي افتراق محصولات با ویژگیهاي مطلوب به منظور بازاریابی بهتر می باشد(مثل ارگانیک). در مورد محصولات تراریخت استفاده از برچسبی با عنوان ارگانیسمهاي تغییریافته ي ژنتیکی2 توصیه میشود؛ که کاربرد آن در اتحادیه اروپا اجباري میباشد. توجیهی که در این باره ارائه میشود حق انتخاب براي مصرف کننده است، هر چند که کاربرد چنین برچسبی به طور غیر مستقیم تصوري ا ز خطرناك بودن محصول را ایجاد کند .(3)
حقوق مالکیت معنوي و مشارکت خصوصی:
در ایالات متحده از دهه ي 1980 ارگانیسم هاي زنده و ترکیبات مرتبط با آنها به طور قانونی به ثبت رسیدهاند که این باعث شده بسیاري از طرحهاي پژوهشی بیوتکنولوژي مربوط به بخش خصوصی باشد. به طوریکه امروزه حدود %75 از اختراعات
