مقاله پژوهشی بر سفال سلادون در ایران

بخشی از مقاله

پژوهشی بر سفال سلادون در ایران
چکیده
سفالگری در ایـران پیشـینهای طـولانی دارد و مـیتـوان ایـران را از پیشگامان این هنر دانست.مطالعهی آثـار سـفالین برجامانـده سـبب آشنایی با فرهنگ و مناسبات اقوام ایرانی در گذشته میشود و علاوه بر آن میتواند زمینهی احیای میراث گذشتگان را نیز فـراهم آورد.در مقالهی پیشرو به بررسی سیر تـاریخی شـکلگیـری و رواج یکـی از انواع آثار سـفالین یعنـی سـفالینههـای سـلادون در ایـران پرداختـه شدهاست.
سفالینههای سلادون دارای بدنهای از خاک سخت و طیف رنگی سبز تا قهوهای و از انواع لعـابهـای احیـایی هسـتند. هـدف اصـلی ایـن پژوهش بررسی وشناسایی ویژگیهای سـلادونهـای خـاص ایـران و بیان وجوه تمایز آثار ایرانـی بـا آثـار چـین اسـت.روش تحقیـق ایـن پژوهش توصیفی- تحلیلی و شیوهی گردآوری اطلاعـات کتابخانـهای است. نتیجهی این بررسی نشان میدهد کـه سـفالینههـای سـلادون ساختهشده در ایران فراتر از تقلید صرف از نمونههای ابتدایی چینـی است و آثار وارداتی از کشور چین تنها محرک ذوق و قریحه هنرمنـد ایرانی برای اکتشاف راههای جدید بودند.
واژه های کلیدی:
هنر سفالگری ، سفال سلادون ، تاثیرات چین

مقدمه
در بررسی آثار به جایمانده از هنـر ایـران در ادوار تـاریخی مختلـف ناگفتههای بسیاری وجود دارد که تا کنون کمتر بـه آنهـا پرداختـه شدهاست . موضوعاتی که میتواند زمینهی مطالعات و پـژوهشهـای بسیاری را فراهم سازد.
در میــان هنرهــای رایــج در ایــن ســرزمین ســفالگری یکــی از پرسابقهترین آنهاست و نگرشی کوتاه به این هنر و آثار بـاقیمانـده در این حوزه پرسشهای بسیاری را در ذهن ایجاد می کند.از جملـه می توان به سـفالینههـای سـلادون اشـاره کـرد کـه در خـور توجـه بیشــتری هستند. ســفالگری در زمــرهی هنرهــایی اســت کــه عوامــل مختلفی در طول تاریخ بر آن اثر داشتهاست ، از جملهی ایـن عوامـل مناسبات اقتصادی و اجتماعی با دیگـر فرهنـگهاسـت و سـفالینهی سلادون محصول ارتباط تنگاتنگ ایران با کشور چین است .
در رابطه با سلادونهای ایرانی تحقیقـاتی صـورت گرفتـه اسـت. دکتر فهروری در کتاب سرامیکهای جهان اسلام در مـوزهی طـارق رجب کویت کلیاتی درباره سلادونهای موجـود در ایـن مـوزه بیـان کردهاست. درکتاب سفالینههای اسلامی متاخر نوشتهی آرتور لـین ، سفال اسلامی به قلم ارنست جی گروبه ، فن و هنر سفالگری از فـائق توحیدی و سفالگری دوران اسـلامی نوشـتهی دکتـر محمـد یوسـف کیانی و خانم فاطمه کریمی نیز مطالبی در این بـاره بیـان شـده امـا هیچکدام از این منابع به همهی جوانب موضـوع نپرداختـهانـد. ایـن پژوهش با توجه بـه کمبـود پـژوهشهـا در ایـن زمینـه و بـا هـدف پاسخگویی به پرسشهای زیر صورت گرفتهاست:
-1 سلادون به چه سفالینههایی اطلاق می شود و این سـفالینههـا چه ویژگیها و تزئیناتی دارند؟
-2 منشا پیدایش و رواج این سفالینهها در ایران چیست؟
به این منظور ابتدا سـفال سـلادون معرفـی و ویژگـیهـای آن بیـان شدهاست و بر اساس منابع موجود خاستگاه اولیهی آن مورد بررسـی قرارگرفته و در نهایـت بـه بررسـی نمونـههـای منتسـب بـه ایـران ، ویژگیها و وجوه تمایز آنها از نمونههای چینی پرداخته شـدهاسـت. روش تحقیق این پـژوهش توصـیفی- تحلیلـی و شـیوهی گـردآوری اطلاعات کتابخانهای است .

تعریف سلادون1
سلادون را میتوان اینگونه تعریـف کـرد »سـفالینهای کـه از نـوعی خاک چینی با بدنهای سخت ساخته شدهاست و عمدتا بـا لعـابی بـه رنگ زیتونی یا سبزتیره و روشـن و گـاهی بـه رنـگ کـرم و قهـوهای پرداخته شدهاست. این نوع سفالها تزئین نقاشـی ندارنـد و آرایـهی آنها شامل نقوش برجسته و قالبزده در زیـر لعـاب اسـت.[1]«ایـن سفالینهها طیف رنگی گستردهای از سبز تا قهوهای را شامل میشوند لعاب سلادون » بـا افـزودن کمـی اکسـید اهـن احیـا شـده بوجـود میآید . این لعاب باعث میشود که برجستگیهـای روی ظـروف بهتـر نمایان شود.[2]« سلادون ، به قسـمتهـای فرورفتـه نفـوذ کـرده و جلوهی سایه روشن به نقوش ظروف مـیبخشـد،از انـواع لعـابهـای قلیــایی بــا دمــای پخــت بــالا مــیباشــد کــه در ابتــدا در شــرایط اکسیداسیون پختهشده و سپس در شرایط احیا کامل میشود.در واقع مقدار آهن موجود در لعاب سبب ایجاد تنوع رنگی در لعاب میشـود
». سلادون لعاب شفافی است که بر روی بدنهی ظروف سـفید رنـگ یا پوشیده شده از گلابه ،شفافتر به نظـر مـیرسـد، امـا وقتـی روی ظروفی با بدنهی تیره و با حرارت بالا به کار رود ، رنگ سـبز تیـرهای ایجاد میکند . ساختن لعاب سلادون به صورت مات کار مشکلی بوده است.[3]«همچنین رنگ لعاب علاوه بر مقدار آهن ،بسته به ضخامت لعاب و شرایط احیا تغییر میکند .
طبقهبندی و نامگذاری سفالینهها در ادوار مختلف بر مبنـای عوامـل مختلفی مانند شیوهی تـزئین (زریـن فـام) ، مکـان تولیـد سـفالینه (گامبرون) یا رنگ (سلادون) صورت گرفته است.
در جستجوی معنای لغوی واژهی سلادون در فرهنگهای لغت با این تعاریف مواجه میشویم : ایـن واژه در لغـتنامـهی دهخـدا »بـه معنی سبز بیدی« ، » در فرهنگ لغت فرانسه به فارسی بـه معنـای( سبز روشن و مغز پستهای ) و در فرهنگ مختصر آکسفورد به معنای (سبز مایل به خاکستری که بر برخی سـفالینههـا مـیدهنـد )آمـده است.[4]«
در رابطه با وجه تسمیهی سلادون دو نظریه وجـود دارد ،» یکـی از نظریهها قائل بر این است که نام سـلادون در قـرن 17 مـیلادی از نقش چوپان سلادون در یک تئاتر فرانسوی اخذ شده که هنرپیشهی این نقش،روبانهای سبز کمرنگ میپوشیده است.نظریه دیگر ناظر بر این است که اصطلاح مزبور تغییر شکل یافتهی نام صلاح الدین ایوبی است که در سال 1171م.چهل قطعه از این ظـروف را بـرای سـلطان نورالدین حاکم سوریه فرستاده است.[5]«
سلادون ، خاستگاه اولیه
در منابعی که حاوی اطلاعاتی دربارهی سفالینههای سلادون هسـتند زادگاه این نوع سفالینه کشور چین بیان شدهاسـت . کشـور چـین از بزرگترین کشورهای آسـیای شـرقی و دارای سـابقهی درخشـانی در زمینه صنعت سفال و سرامیک میباشد. این کشور را میتوان یکی از مهمترین و قدیمیترین مراکز سفالگری در دنیا دانست .
»اولین سلادونها ظروفی معروف به زون (تسون)2 بود مربوط بـه سلسلهی شانگ3 (قرون هجدهم تا دوازدهم قبل از میلاد ) ، کـه بـه سلادون اولیه شهرت دارند.[4]« سـفالگران چینـی در طـول دوره ی سلسه ششم4 ، به پیشرفتهای فنی در تولید سلادون دست یافتند از جمله » لعاب نازک سلادون که روی بدنههای متـراکم خاکسـتری را میپوشاند و رنگهـای مختلفـی از زرد – قهـوهای تـا سـبز روشـنی داشت.[6]«

تصویر:1 لعاب سلادون از سلسهی ششم – (ماخذ: (metmuseum.org

در در دوران تانگ5 سلادون از نظر فنی پیشرفت مـیکنـد و در ایـن دوره با سلادونهای بسیار خوبی مواجه هستیم .»یکی از جالبترین نکات در مورد ظروف سـلادون در دورهی تانـگ کاربرد این ظروف به منزلهی ساز اسـت.در دورهی سـونگ ، سـاخت سلادون در چین به اوج رسـید [4]«. و سـلادون تولیـد شـده در ایـن دوران به مناطق مختلف جهان صادر میشود.بر اساس متون تـاریخی علاوه بر چین نمونههایی از این تکنیک در آثار کشـورهایی همچـون ایران ، مصر و کره نیز مشاهده میشود.

سلادون در ایران
دو کشور ایران و چین از مدتها قبل از اسلام در زمینههای مختلـف تجاری ، فرهنگی وسیاسی ارتباط نزدیکـی بـا یکـدیگر داشـتند.»در متون تاریخی آمدهاست که تجار و بازرگانان ایرانی چـه از راه دریـا و چه از راههای زمینی بویژه جاده ابریشـم ، همـواره بـا چـین ارتبـاط داشتند و علاوه بر تجارت ، فرهنـگ وتمـدن خـویش را نیـز در ایـن کشور نفوذ میدادند.[7]«
این ارتباط باعث تاثیرات متقابلی شده است .اما» بیشـترین تـاثیر هنر چین در ایران قبل از نقاشـی در سـفالگری بـوده اسـت.[8]«بـا بررسی متون مختلف تاریخی متوجه شیفتگی مسـلمانان نسـبت بـه ظروف چینی میشویم ».این شیفتگی به حـدی بـود کـه مسـلمانان هرگونه ظرف خوش ساخت و زیبا را حتی اگر آن ظرف ساخت کشور چین نبوده ، چینی میگفتند.[9]«
عوامل بسیاری در این تعامل فرهنگی و تاثیرپذیری از هنـر چـین نقش داشتند ؛ این تاثیرات شامل موارد زیر میشوند:

» - 1صدور نوعی خاک وخمیر چینی به ایران قرنها قبل از دورهی صفویه و لااقل به دورهی سلجوقی میرسد که با دورهی سونگ6 در چین همزمان است.

-2 صدور ظروف چینی و سفالین ساخت چین به ایران. -3 رقابت ایران وچین در تولید و صدور چینی و سفال. -4 حضور و فعالیت سفالگران چینی در ایران.[10]«

سلادون یکی از سفالینههایی بود که در اثر عوامـل بـالا از کشـور چین وارد ایران شد.سلادون چینی مانند ظروف آبی سفید در جهـان اسلام همواره مورد توجـه و مطالبـه بـوده و »در اکثـر محوطـههـای باستانشناسی در خاورمیانه و ایران ظروفی بـا ایـن تکنیـک بدسـت آمدهاست .علاقه بـه سـلادون چـین ، سـفالگران ایرانـی را از اواخـر دورهی ایلخانی و پس از آن در دورههای تیموری وصفوی به تقلید از این سفالینهها ترغیب کرد.[11]«
تلاش برای ساخت سلادون چینی از زمان ایلخانیان مصـادف بـا قرن چهاردهم میلادی در ایران آغاز شد7 .اطلاعات ما درباره سلادون دورههــای ایلخــانی و تیمــوری بســیار کــم مــیباشــد.»طــی دورهی تیموریان، دادوستد با بازرگانان چینی و به تبع آن تاثیرپذیری از هنر چین رونق کامل داشت و بدین لحاظ مرحلهی خاصی از چینی مآبی در هنر ایران پدید آمد.[12]«در نگارگری های به جا مانده از دورهی تیموری آثاری از سفالینههای این دوره مشـاهده مـیشـود کـه ایـن تصاویر میتوانند منبعی برای بررسی و مطالعـه ظـروف سـفالی ایـن دوره باشد.
اولین و شاخصترین خصوصیت این سفالینهها کـه مـورد تقلیـد قرار گرفت رنگ آنها بود. در ابتـدا »تقلیـد کـردن از سـلادونهـای چینی خیلی دشوارتر از چینی سفید رنگ بـود و بسـیاری از ظـروف تکرنگ اسلامی از قرن دوازدهم و سیزدهم که از سلادونها حکاکی شده الهام گرفته شده بودند ، نشان دادند که تلاش کمی برای تولیـد مجدد رنگ سبز خاکستری صورت گرفته است [13] «.
از مراکز مهم سفالگری در این زمان مـیتـوان بـه کرمـان اشـاره کرد.در منابع آمده است » در زمانی که تیمور بزرگترین فرمـانروای ایران بود از سفالگران چینی دعوت کرد تا به ایران بیایند و برخـی از فنون و تکنیکهای سفالگری رایج در چین را بـه هنرمنـدان ایرانـی بیاموزند. این سفالگران در کرمان مستقر شـده و در کنـار هنرمنـدان ایرانی به فعالیت پرداختند.[11]«
پس از آن و در زمان حکومتهای تیموریان و صفویان نیز کرمان همواره از مراکز مهم سفالگری و ساخت ظروف سلادون بود.»در سال 1966 میلادی کاوشهایی توسط کایریل اسمیت8 و همکارش9 در دو قلعه مهم و تاریخی شهر کرمان قلعه دختر و قلعـه ی اردشـیر انجـام شد.در کاوشهای قلعه اردشیر علاوه بر ظروف دوران اولیهی اسلامی، سلادونهای اصلی چینی و نمونههای تقلیدی محلی و تعـدادی تکـه سفالهای آبی و سفید یافت شد.[11] «با استناد به ایـن یافتـههـا و آثار بدست آمده در ادوار بعدی میتوان کرمان را بـه عنـوان یکـی از مراکز ساخت سفالینههای سلادون و در واقع مهمترین مرکز معرفـی کرد.

تاثیر روشها و ظروف چینی در دورهی صفویه نیز تـداوم داشـت به گونهای که در برخی منابع دربـاره ظـروف سـلادون در ایـن دوره اینگونه نوشتهاند : »در اواخر قرن دهم و اوایـل قـرن یـازدهم (دوران صفویه) ظروف سلادون به مقـدار زیـاد و عمومـا از طریـق دریـا و از مدخل سواحل جنوبی از چین به ایران وارد شد . انواع مختلـف ایـن سلادونها در حفاریهای منطقه کرمان و سیراف و جزیره کـیش بـه دست آمده است . از روی نمونههای بدست آمده در جزیره کیش که دارای امضای سازنده بـه نـام عبـداالله مـیباشـد مـیتـوان گفـت در شهرهای بندر عباس و سـیراف نیـز ظـروف سـلادون سـاخته شـده است.[1]«
در اوایل این دوره مانند دورههـای قبـل ظـروف سـلادون کـاملا تقلیدی بودند اما به تدریج ذوق وفن ایرانـی سـلادونی خـاص ایـران بوجــود آورد.درکتــاب »هنــر ســفالگری دورهی اســلامی ایــران« سلادونهای عهد صفوی به شرح زیر تقسیم بندی شدهاند:

» - 1ظروفی که تحت تاثیر ظروف چـین سـاخته شـده و در آنهـا طرحها و نقشمایههای رایـج چینـی ماننـد اژدهـا ، عنقـا ، مـاهی ، ابرهای پیچیده و گل لوتوس به کار رفته است.از نظر شکل نیز ایـن گروه از سلادونها تا اندازهای شبیه ظروف ساخت چین می باشند. -2 ظروفی که با ابتکار سفالگران ایرانی و با نقوش و تزیینات رایـج در عهد صفوی ساخته و پرداخته شده است. رنگ این گروه از سلادونها تیره و شکل آنها، عموما کاسه و بشقاب است.[2] « از این نوع ظروف میتوان سلادونهای چندرنگ کرمان را نام برد
که با نقوش گیاهی زینـت یافتـهانـد و دارای شاخصـههـای تزئینـی دورهی صفویه هستند.(تصاویر2و»(3 درختان اقاقیا گیاهـان طلایـی رنگ نقاشیهای رضا عباسی و افضل حسینی را تـداعی مـیکننـد و ترنجهای اسلیمیدار از تذهیبکاری کتب خطی ، سفالینههای قالبی تکرنگ دورهی شاه عباس اول ، واشیای فلزی سرچشمه مـیگیرنـد در اواخر دههی1650 ایـن نقشـمایههـا در قـاموس نقـوش تزئینـی عمومی صفویه کاملا تثبیت شده بودند.[14]« سلادونهای دوره صفویه از نظر تکنیکی معایب سلادونهای تقلیدی اولیه را ندارند » تعدادی از بشقابها بزرگ، خیلی کلفت ، سـنگین و متراکم در بدنه از این دوران باقی ماندهاند که لعابشان کـه بـه رنـگ سبز ، زیتونی و قهوهای می باشد.[13] «