بخشی از مقاله
چکیده:
سفال زرین فام از جمله فنونی است که همواره در طول دوران اسلامی در کشورهای مختلف از جمله ایران مورد توجه بوده است. به اعتقاد صاحب نظران سفال زرین فام اوج شکوفایی خود را در ایران و سده های 6و 7 هجری گذرانیده استاین. هنر ارزشمند، معمولاً در انحصار معدود هنرمندانی بوده که تکنیک آن در همان خاندان از نسلی به نسل دیگر انتقال می یافته است. در دوران پس از صفویه تا سالهای اخیر این هنر فاخر فراموش شده و هنرمندان و محققین عاجز از ساخت لعاب زرین فام بوده اند؛ و لیکن در سالهای اخیر هنرمندان معدودی در خارج و داخل ایران با تلاش های فراوان موفق به ساخت و احیای لعاب زرین فام شده اند. لذا در این پژوهش تلاش خواهد شد تا به معرفی و بررسی هنرمندان معاصر سفال زرین فام در خارج و داخل کشور پرداخته شود تا در نهایت بتوان به این سوال پاسخ گفت که امروزه هنر سفال زرین فام از چه جایگاهی برخوردار می باشد؟ در مقاله حاضر روش گردآوری اطلاعات کتابخانه ای و اینترنتی بوده و روش پژوهش تحلیلی توصیفی می باشد.
واژگان کلیدی: سفال زرین فام، هنرمندان معاصر زرین فام
مقدمه
تکنیک لعاب زرین فام در واقع بکارگیری مینای زرین فام بصورت نقاشی و تزئین بر روی لعاب می باشد که برای سومین مرحله در شرایط احیاء کوره پخت می شود. زرین فام، تشکیل لایه بسیار نازکی از نانو ذرات مس و نقره با جلاء و درخشش فلزی در طیف های رنگی گوناگون است که بر روی سطح لعاب جهت تزئین آنها ایجاد می گردد. مواد اولیه اصلی میناهای زرین فام، انواع تر کیبات و نمکهای مس و نقره هستند که معمولاً به همراه کانی های رسی مورد استفاده قرار می گیرند. تشکیل لایه فلزی نانو ذرات مس و نقره، در اثر احیای یون های نقره و مس است. در مورد پیشینه و منشأ سفال زرین فام و مراکز تولید آن بین پژوهشگران اتفاق نظری وجود ندارد برخی ایران و برخی مصر یا عراق را مبداء این فن می دانند. سفال زرین فام در کشورهای مختلفی همچون مصر سوریه عراق ایران اسپانیا و حتی ایتالیا در دوران های مختلف اسلامی کار می شده است.
اما آنچه که مسلم است و محققین به آن اذعان دارند این است که هنرمندان ایرانی از لعاب زرین فام بهترین بهره را برده اند و این هنر و فن آوری اوج و نقطه عطف خود را در محصولات بی نظیر کاشان در سده های ششم و هفتم هجری قمری به نمایش گذاشته است. در این بین خاندان ابوطاهر کاشانی سهم بسزایی را در تولید آثار زرین فام ایفا کرده اند. از آنجایی که این هنر بسیار خاص تلقی می شده است فنون و شیوه ساخت لعاب زرین فام در طول تاریخ اجرای آن در اختیار افرادمعدودی بوده که معمولاً از نسلی به نسل دیگر نزد افراد خانواده انتقال می یافته است. که همین امر نیز موجب فراموشی این هنر در چند صد سال اخیر بوده است.
سالیان متمادی بعد از دوره صفوی تا چند سال اخیر اطلاعاتی در رابطه با ساخت لعاب زرین فام وجود نداشت. همچنین پیچیدگی های ساخت لعاب زرین فام موجب شده تا این تکنیک در این مدت به امری دست نیافتنی تبدیل گردد. در دوران معاصر تلاشها و تحقیقات فراوانی جهت باز سازی زرین فام شده است. امروزه تعداد افراد معدودی در جهان موفق به ساخت زرین فام شده اند در کشور ما ایران تعداد کمی در حوزه سفال زرین فام فعال می باشند و در دیگر کشورها از جمله ژاپن، اسپانیا، انگلستان و ... نیز معدود هنرمندانی به سفال زرین فام می پردازند.
پیشگامان احیای زرینفام
از اواخر قرن نوزدهم میلادی، هم زمان با جریان هنری شرق گرایی اوریانتالیسم در غرب و نیز گرایش های جدید در هنرهای تزئینی و کاربردی معروف به Art & Craft، تلاش هایی جهت احیای مجدد میناهای زرین فام در غرب آغاز گردید. در این باره، به عنوان مثال می توان به فعالیت های ویلیام دومورگانٌ در انگلستان و ویلموش ژولنای ٍ در مجارستان اشاره نمود. روند احیای مجدد میناهای زرین فام، همچنان در قرن بیستم نیز ادامه داشت - متین، . - 3 :1387
کتاب عرایس الجواهر و نفایس الاطایب تالیف ابوالقاسم کاشانی آخرین نسل از خاندان ابوطاهر کاشانی در ابتدا به واسطه بخش غضاره به شهرت رسید؛ این بخش از کتاب که به شرح در رابطه با فن آوری مینای زرین فام پرداخته شده است؛ برای اولین بار در سال 1313 ش - 1935 م - بوسیله ی انجمن آلمانی باستان شناسی در استانبول و بوسیله ی چهار نفر باستان شناس و ایران شناس معروف به نام های ریترَ، زارهُ، روسکاِ، و ویندرلیشّ به جهانیان معرفی شد - متین، . - 4 :1387
دکتر ایرج افشار کتاب فوق را بر اساس نسخههای موزه ملی در سال 1345 ه. ش به فارسی تصحیح نموده و منتشر مینماید. در حدود شش سال بعد، یعنی در سال 1351 ه.ش ترجمه ی انگلیسی بخش غضاره بوسیله ی آلن جیمزْ تحت عنوان: - Abu-il Qasim s treatise on ceramics .Iran. - 1972 منتشر گردید. نکته قابل توجه در این ترجمه این است که به نظر می رسد ترجمه انگلیسی آلن، به طور مشخص در زمینه شناسایی ترکیبات شیمیایی و مواد اولیه، تا حدود زیادی به ترجمه آلمانی، متکی بوده است. همچنین براساس متن آلمانی اولیه، فردی به نام جی.ای.دیتونَ مقالهای با عنوان:
AbuQasim of kashan and the problem of Persian glazing
در مجله آنالیُ در سال 1977 به چاپ رسانید - افشار، . - 3 :1386 کتاب سفال زرین فام ایرانی تالیف آلیور واتسونًٌ سال 1985 میلادی یکی دیگر از منابع مطالعات زرین فام است که در سال 1382 ه.ش توسط شکوه ذاکری ترجمه شده است. در این کتاب بیش از همه به بحث های تاریخی از جمله تاریخچه اولیه زرین فام، مناطق تولید، سبک های تزیین، آثار دوره ایلخانی، آثار زرین فام صفوی و متاخر و مباحث مربوط به سفالگران زرین فام و آثار آنها پرداخته شده است. در فصل سوم در حدود نه صفحه به شیوه کار نیز اشاره دارد. چنانکه واتسون آورده است توضیحات در این فصل بیش از همه، برگرفته از ترجمه انگلیسی و تفسیر آلن جیمز از کتاب »عرایس الجواهر« می باشد.
انتشار مجموعه مقالات مختلف بر اساس کتاب عرایس الجواهر در اروپا، توانسته بود تا حدود زیادی از اسرار و رموز شیوه ی سفال زرین فام را که تا آن زمان ناشناخته بود آشکار کند. همچنین این مقالات مورد توجه هنرمندان و محققین قرار گرفت و موجب تلاش و پژوهشهای علمی برای احیای زرین-فام ایرانی در اروپا و دیگر کشورها شد. همچنین در داخل ایران نیز اقداماتی در این زمینه صورت گرفت.
هنرمندان پیشگام خارج از ایران: آلن کایگر اسمیتٌٌ
از اولین هنرمندانی که پس از مقاله ی آلن جیمز ویلسون اقدام به مطالعه و ساخت زرین فام کرد، آلن کایگر اسمیت می باشد. ایشان در 1930 در بوینس آیرس آرژانتین به دنیا آمد. بعد ها به انگلیس رفت و به نقاشی رو آورد. اما چندی بعد، بر هنر سفالگری متمرکز شد. وی همچنان در انگلیس زندگی می کند. کتاب مهم او Luster Pottery منبع مهمی در خصوص لعاب زرین فام است که در سال 1364 ه.ش به چاپ رسید. - کاتو، . - 23 :1393 کتاب فوق دربردارنده اطلاعات مفیدی درباره فرمولهای ساخت لعاب زرینفام میباشد. کتاب وی حاصل آشنایی او با متن ابوالقاسم و سالها تجربیات شخصیاش بوده است.
