بخشی از مقاله
چکیده
تحلیل شبکههای اجتماعی یکی از حوزههای تحقیقاتی پرمخاطب برای محققان، جامعهشناسان و دانشگاهیان در دهه اخیر شناخته شده است. با توجه به کاربرد این روش تحلیل در علوم مختلف، تاکنون چارچوبی مشخص، ساده و قابل درک برای محققان با پیشزمینههای علمی متفاوت و بعضا غیرفنی جهت تعیین فرایند استخراج و تحلیل شبکهای ارائه نشده است. از این رو، در این مقاله یک چارچوب برای استخراج شبکه و تحلیل شبکههای اجتماعی ارائه شده و چارچوب پیشنهادی بر روی یکی از شبکههای اجتماعیملّیِ فارسی زبان اجرا شده است . چارچوب ارائه شده در این مقاله میتواند برای تحلیل دیگر ساختارهای قابل نگاشت به شبکه در حوزههای مختلف از جمله تجارت، روانشناسی، جامعهشناسی، بیوتکنولوژی و غیره دارد به کار گرفته شود.
-1 مقدمه
دهه اخیر به دلیل گسترش کاربردهای تعاملی مبتنی بر اینترنت از جمله شبکههای اجتماعی برخط و شبکههای اجتماعی پیامرسان با قابلیت استفاده در تلفنهای همراه و تبلتها میتواند به دهه »انفجار شبکههای اجتماعی« نامگذاری شود. نخستین بار مبحثی با عنوان شبکههای اجتماعی در سال1960 در دانشگاه ایلی نیوز در ایالت متحده امریکا مطرح شد و بعد از آن در سال 1997، نخستین سایت شبکه اجتماعی به نشانی اینترنتی SixDegrees.com شروع به کار کرد.
[3] بر اساس آمار سال 2014، تعداد شبکههای اجتماعی در جهان بالغ بر چند صد میلیون شده است که از این بین facebook با 1,35 بیلیون کاربر، پرجمعیتترین شبکه اجتماعی به شمار میرود. Qzone، Google+، LinkedIn، Instagram، Twitter و Tumblr در رتبههای بعدی ایستادهاند .[4] طبق آمار پیشبینی میشود کاربران شبکههای اجتماعی در سال 2018، بالغ بر 2,55 بیلیون نفر باشند .[5] در ایران نیز، اولین شبکه اجتماعی ملی تقریبا 12 سال پیش با نام Cloob افتتاح شد. به طور رسمی از رشد سایتهای شبکه اجتماعی فارسی-زبان، کاربران، ویژگیها و فعالیتهای آنها آماری در دست نیست.
اما در سال 2009، درحالیکه از میان 20 وبگاه برتر و پربازدید جهانی، 8 وبگاه جز شبکههای اجتماعی محسوب میشدند، در ایران این آمار، 13 وبگاه شبکه اجتماعی در بین 20 وبگاه پربازدید بوده است که شماری از این 13 وبگاه فارسیزبان و ملی بودهاند .[1] همچنین طبق آمار سال 2015 از [6] پرمخاطبترین شبکههای اجتماعی در ایران به ترتیب Facebook، Google+، Twitter و Tumblr بوده است که البته مخاطبین فیسبوک قابل مقایسه با سه شبکه دیگر نیست.
تحلیل شبکههای اجتماعی و کاوش در دادههای ذخیرهشده در پایگاهدادههای این شبکهها با مقاصد علمی، اجتماعی، سیاسی، تجاری، بازاریابی، کسب و کار و ... در دو سطح ملی و بینالمللی از سال 1998 مطرح شد و در دهه اخیر رو به گسترش است؛ کشورها، دانشگاهها و موسسات علمی-پژوهشی مختلف با انگیزههای متفاوت در این مقوله سرمایهگذاری کردهاند. تحلیل شبکههای اجتماعی، روابط اجتماعی را از نگاه نظریه شبکه و گراف میبیند و در آن، هر رابطه متشکل از گره و یال میباشد. گرهها بازیگران منفرد در داخل شبکه و یالها رابطه بین گرهها هستند. انواع ارتباطات بین گرهها وجود دارد. به بیان دیگر، تحلیل شبکه اجتماعی عبارت است از نگاشت و اندازهگیری روابط و همکاریها در بین افراد، گروهها، سازمانها و هر موجودیتی که قابلیت پردازش اطلاعات و دانش را داشته باشد.
تاکنون، تحلیل شبکههای اجتماعی فارسیزبان عمدتا بر روی شبکههای بلاگی مانند »پرشینبلاگ« و »پارسیبلاگ« متمرکز بوده است. این پژوهشها بر اساس مجموعهدادههای از پیش آمادهشده توسط محققین دیگر، دادههای ساختاری حاصل از اجرای خزشگرها و مجموعهداده حاصل از داده-های ذخیرهشده در پایگاهداده بودهاند؛ همچنین به دلیل محدودیتهای پردازشی، حجم کوچکی از دادهها تحلیل شده است .[ 10] [9] [8] در پژوهشی دیگر، دادههای ذخیرهشده در پایگاه داده شبکه اجتماعی فارسی-زبان »پارسییار«1 برای شخصیسازی گروههای پیشنهادی به کاربران شبکه اجتماعی مورد استفاده قرار گرفته است .
11] به دلیل استفاده از دادههای خام در این پژوهش، تجربیات مرتبط با پیشپردازش و آمادهسازی این مجموعه داده در [12] آمده است. این در حالی است که بخش اعظمی از تحقیقها و پروژههایی که در حوزه تحلیل شبکههای اجتماعی در ایران انجام میشود بر روی شبکههای اجتماعی بینالمللی بوده و یا در بعضی موارد با توجه به هدف محقق، روشهای ساخت تصادفی گراف و یا DOE استفاده شدهاند .[13]طبق مطالعات انجام شده توسط نویسندگان، تحقیقات حوزه استخراج و تحلیل شبکههای اجتماعی - SNA - تاکنون فاقد یک چارچوب ساختارمند که فرایند استخراج و تحلیل شبکهای از انواع دادههای مختلف را فراهم نماید، میباشد.
با توجه به کاربرد SNA در علوم مختلف، چارچوبی که برای استفاده محققان در علوم مختلف قابل درک باشد، ضروری است. همچنین، از آن جا که شبکههای اجتماعی برخط نمودی از جوامع واقعی هستند و با توجه به اختلافهای فرهنگی، مذهبی، اجتماعی و غیره، تعمیم برخی از نتایج حاصل از تحلیل شبکههای اجتماعی بینالمللی در سطح ملی، تصمیمگیری و سیاستگذاریها بر اساس آن، منطقی و صحیح نیست. چرا که ملیتهای مختلف علاوه بر داشتن زبان متفاوت، فرهنگ و در نتیجه رفتار متفاوتی نسبت به یکدیگر دارا هستند که همین رفتار در نحوه شکلگیری تعاملات و روابط آنها تاثیرگذار است .[2] از این رو، اهداف اصلی این مقاله عبارتند از:
- ارائه چارچوبی جامع به منظور تحلیل شبکههای اجتماعی
- تحلیل یک شبکه اجتماعی ملی فارسی زبان بر اساس چارچوب پیشنهادی ارائه شده
برای تحقق هدف دوم از شبکه اجتماعی »پارسییار« استفاده میشود و ابزار Gephi به منظور انجام تحلیلها مورد استفاده قرار میگیرد. در ادامه، بخشهای مختلف مقاله به صورت زیر سازماندهی شده است: مفاهیم پایه در تحلیل شبکههای اجتماعی در بخش 2 آمده است، بخش 3 به ارائه چارچوب تحلیل پیشنهادی میپردازد. اجرای چارچوب تحلیل و نتایج حاصل از آن در بخش 4 آمده است. بخش پایانی به نتیجهگیری و بیان کارهای آتی اختصاص یافته است.
-2 مفاهیم پایه
1 در سالهای اخیر این شبکه اجتماعی به طور مستقل در دسترس نبوده و اطلاعات آن به سرویس وبلاگ »پارسیبلاگ« انتقال یافته و با آن ادغام شده است. تحلیل شبکههای اجتماعی از سال 1930 توسط گروههای متعددی در زمینههای مختلف از جمله روانشناسی، مردمشناسی و ریاضیات به طور مستقل، توسعه یافته است .[14] بعد از آن در دهه 1960، »جهان کوچک« توسط میلگرام که بعدها تحت عنوان »شش درجه جدایی« محبوبیت یافت، مطرح شد. این عبارت تعداد روابط - پیوند - مورد نیاز برای ارتباط هر دو نفر را بیان میکند .
[15] این حوزه نسبتا تا سال 1998 ناشناخته باقی ماند. در سال 1998، وات و استروگاتز پدیده جهان کوچک را مجددا احیا کردند و از آن پس، مقالات بسیاری در حوزه شبکههای اجتماعی نوشته شد و این زمینه دوباره متولد شد .[15] امروزه، تحلیل شبکههای اجتماعی کاربردهای بسیاری در حوزههای مختلف علمی و کاربردی از جمله مقابله با پولشویی و تروریسم پیدا کرده است. تحلیل شبکههای اجتماعی، روابط اجتماعی و ساختارهای شبکهای را از نگاه نظریه گراف میبیند. از این منظر، گرهها بازنمای بازیگران فردی در داخل شبکه و یالها بازنمای ارتباطاتی چون دوستی، سازمانی، خویشاوندی.. بین افراد هستند. در هر زمینه کاربردی، اصطلاحات معادلی به جای گره یال استفاده میشود که هر یک درست بوده و به جای یکدیگر قابل استفاده هستند.
به عنوان مثال در زمینه علم کامپیوتر، یک شبکه مجموعهای از اشیاء است به نام گرهها که جفتهای مشخصی از این اشیاء توسط اتصلاتی با نام لبهها متصل شدهاند - فصل 2 از . - [16] بنابراین چنانچه یک شبکه اجتماعی یک ساختار اجتماعی بین بازیگران باشد، میتوان تحلیل شبکههای اجتماعی را، نگاشت واقعیت و اندازهگیری روابط و جریانها در بین افراد، گروهها، سازمانها، کامپیوترها یا هر موجودیتی که قابلیت پردازش اطلاعات/دانش را داشته باشد، تعریف کرد .[17]
-1-2 انواع شبکه
سادهترین ساختار شبکه متشکل از گرهها برای نمایش یک نوع گره و متشکل از یالها برای نمایش یک نوع از رابطه یا اتصال است که میتوان آن را به صورت یک گراف یا ماتریس نمایش داد؛ مثلا شبکه حاصل از روابط دوستی بین افراد شامل گرههای فردی و روابط دوستی میباشد. اما در شبکههای واقعی ممکن است تنها یک نوع رابطه بین بازیگران وجود نداشته باشد و حتی روابط از یک درجه اهمیت یا وزن برخوردار نباشند. همچنین ممکن است تمام گرهها، از یک نوع مانند فرد، کامپیوتر، سازمان و ... نباشند. بنابراین میتوان شبکه را از دو منظر، مبتنی بر ویژگیهای گره و مبتنی بر ویژگیهای رابطه تقسیمبندی نمود. انواع شبکه در جدول 1 و 2 خلاصه شده است که بر اساس تقاطع آنها انواع شبکه قابل تعریف است.
-2-2 ابعاد تحلیل شبکههای اجتماعی
با توجه به طیف مسائل مختلف در تحلیل شبکههای اجتماعی میتوان سه بعد اصلی برای تحلیل شبکهای تعریف کرد؛ که هر مسئله در تحلیل شبکههای اجتماعی بر اساس یک یا چند بعد قابل تعریف است .[18] بعد 1 یا بعد ساختار لایهای همه روابط بین بازیگران در شبکه را توضیح میدهد. روابط ممکن است بر اساس ارتباط مستقیم بین افراد از طریق تلفن یا پیامک باشد، یا به صورت ضمنی از فعالیتهای افراد در سیستمهای مختلف حاصل شود مانند به اشتراکگذاری یا انجام همکاری در یک پروژه. بعد 2 یا بعد زمان، تحلیل زمانی شبکههای اجتماعی را ممکن میسازد.
در واقع به دلیل وجود یک پنجره زمانی که یک مدت زمان با اندازه مشخصی است این امکان فراهم میشود. تحلیل ممکن است بر اساس یک تصویر لحظهای در یک زمان مفروض انجام شود که در نتیجه روابط در آن لحظه وجود دارند؛ یا امکان دارد بر اساس روابط ایجاد شده مبتنی بر فعالیتهای افراد در مدت زمان مشخص انجام شود که در نتیجه متناسب با اندازه مدت زمان، تحلیل شبکه-ای میتواند محدود شود. بعد 3 بعد اجتماع یا گروه است. یک گروه، یک اجتماع است که افراد در داخل آن اغلب همکاری - روابط - بیشتری نسبت به خارج از آن دارند. بنابراین گروهها از داخل به طور قویتری به یکدیگر متصل هستند و ارتباطات ضعیفتری در خارج با دیگر گروهها دارند.
-4-2 شاخصهای تحلیل شبکه اجتماعی
میشل شبکههای اجتماعی را ارتباط میان افراد در یک گروه، شامل ویژگیهای افراد و روابط مابین آنها تعریف مینماید .[7] تحلیل شبکه اجتماعی میتواند تاثیر روابط بین افراد و سازمانها را جستجو و بهرهبرداری کند و تکنیکی مفید برای تحلیل اطلاعات یا منابع تبادل شده بین افراد، گروهها و سازمانها باشد. زیرا تمرکز آن به جای تحلیل خصوصیات قطعی افراد عضو یک گروه، بر روی معیارهای ساختاری است.
معیارها و شاخصهای تحلیل شبکههای اجتماعی متناسب با نوع شبکه بسیار متنوع هستند. در این مقاله برای بررسی و تحلیل روابط میان کاربران و میزان شدت آنها از شاخصهای مرکزیت درجه، درجه ورودی، بینابینی، Embeddedness، n-clique و وزن یالها استفاده میشود. در ادامه تعریف مختصری از این شاخصها در شبکههای ساده، یک حالته، بدون جهت و بدون وزن ارائه میشود. اندازه شبکه: شبکه را با گراف G=<V,E> در نظر گرفته که در آن V مجموعه گرهها و E مجموعه یالها میباشد. اندازه شبکه شامل تعداد گرهها |V| و تعداد روابط |E| موجود بین آنها است - البته تعداد راسها به تنهایی اندازه شبکه را نشان نمیدهد - .[7]
