بخشی از مقاله
چکیده
در زندگی روزمرهی ما انسان ها با هر نژاد، زبان، فرهنگ و قومیتی که باشیم، بارها اتفاق افتاده که هنگام گفتار حرفی را ناخواسته به زبان آوریم. از آنجایی که تحقیقات خاصی در راستای بررسی این آسیب زبانی- اجتماعی در ایران و یا خارج از ایران صورت نپذیرفته، مطالعهی حاضر بر آن شد تا با ارائهی چارچوبی نظری، به دسته بندی و بررسی این آسیب بپردازد. بدین منظورچهل و هفت دقیقه و یازده ثانیه مصاحبهی برگرفته از شبکه های مختلف صدا و سیما انتخاب شد و مورد بررسی قرار گرفت. از آنجایی که تمامی افراد جامعه احتمال یکسانی را برای حضور در مصاحبه های تلوزیونی دارا بودند، این روش می توانست دقیق تراز آزمونهایی همچون آزمون تکمیل بافت عمل نماید. پس از بررسی مصاحبهها، نوبت به دستهبندی و ایجاد چارچوبی نظری برای آسیب مورد بحث رسید. این دسته بندی در نهایت به دوازده مورد ختم شد و برای هر کدام نیز مثالی موقعیتی ذکر گشت. ، نتایج نشان داد که بروز آسیب در نتیجهی عدم وجود درک کافی دارای بالاترین میزان فراوانی نمود یافتگی آسیب مورد بحث بود. هم چنین، نتایج آزمون مجذور خی بیانگر وجود تفاوت های معنادار آماری میان فراوانی شاخه های این چارچوب بود.
کلمات کلیدی: اشتباهات گفتاری، کنش گفتاری، تحلیل مضمون، آسیب زبانی- اجتماعی، زبان فارسی
.1 مقدمه
بارها برای ما اتفاق افتاده تا در طول زندگی خود مجبور به معذرت خواهی شویم. هر چند این عمل ممکن است بر خلاف میل شخصی ما باشد، اما گاه انجام ندادن آن می تواند عواقب بدتری را در پیش روی داشته باشد. در باب معذرت خواهی و راهکارهای آن تا کنون تحقیقات زیادی صورت پذیرفته است - براون و لوینسن، 1987؛ بلوم کالکا و اولشتاین، 1984؛ ترازبرگ، 1987؛ هولمز، 1995؛ الفتاح، 2010؛ کریم نیا و افقری، . - 2012 هم چنین چارچوب های گوناگونی که در برگیرندهی راهکارهای متفاوت عذرخواهی میباشند نیز ارائه شده که از جملهی آنان میتوان به مدل براون و لوینسن - 1987 - اشاره نمود.
یکی از مباحث نزدیک به موضوع معذرت خواهی مقولهای است که به اشتباهات رایج گفتاری میان گویشوران یک زبان میپردازد. تعاریف مختلفی از این دسته اشتباهات گفتاری موجود می باشد که بیش تر به عنوان ادای سخن در بافتی نادرست و نا به جا از آن یاد می شود - نورائی، . - 2017 ریشه ی این کلمه از عبارات faire une gaffe در فرانسوی و to goof up در انگلیسی سرچشمه میگیرد و به نظر می رسد اصطلاح گاف زدن و یا گاف دادن در زبان فارسی نیز از این واژه وام گرفته شده است. از آنجایی که حداقل در جامعه ی فارسی زبانان تحقیقات چندانی در رابطه با این مقوله صورت نپذیرفته، پژوهش حاضر بر آن شد تا به بررسی این آسیب زبانی- اجتماعی بپردازد. در مطالعه ی پیش رو انواع این آسیب دسته بندی شده و برای هر مورد نیز مثالی موقعیتی و نامی خاص ذکرگشت.
.2 پیشینه ی تحقیق
همان گونه که پیش تر نیز ذکر شد، تا کنون در باب آسیب موررد بحث و بررسی تحقیقاتی نظام مند چه در ایران و چه در خارج از ایران صورت نپذیرفته است. در نتیجه به دلیل عدم وجود سوابق مربوطه و به منظور بررسی ادبیات و پیشینهی تحقیق از کنشهای گفتاری نزدیک به موضوع مورد بحث استفاده شد. به اعتقاد هولمز - 1995 - ، عذر خواهی کنش گفتاری است که شخص در راستای اصلاح ناراحتی که پیش آورده از آن استفاده می نماید. در نتیجه میتوان ایجاد توازن در بین گویشوران یک جامعه را از اهداف اصلی این کنش گفتاری برشمرد. طبق نظر فریژر - 1981 - عمل معذرت خواهی آخرین راهکار مورد استفاده به منظور بر عهده گرفتن مسؤلیت آزردگی خاطر دیگران می باشد. به گفتهی اولشتاین و کوهن - 1983 - این کنش گفتاری مرسوم در بین افراد یک جامعه زمانی صورت میپذیرد که ارزش های آن جامعه مورد نقض قرار گیرند. برگمن و کاسپر - 1993 - نیز علت عذر خواهی را به عنوان عملی که سبب بهبود روابط اشخاص پس از ایجاد آزردگی خاطر و ناراحتی شخصی دیگر می شود، مورد بحث و بررسی قرار دادند.
تا به امروز دسته بندی های متفاوتی در مورد رفتار افراد مختلف پس از ایجاد ناراحتی و در مورد چگونگی انجام معذرت خواهی ارائه شده است. به عنوان مثال، گافمن - 1971 - دو نوع متفاوت از معذرت خواهی را در راستای جبران عمل انجام شده معرفی نموده که شامل نوع تشریفاتی و حقیقی می باشد. به علاوه، فریژر - 1981 - به برشمردن دو موضوع جداگانه که هر کدام در رابطه با دسته بندی ذکر شده هستند، پرداخته است. به اعتقاد فریژر - همان - در مواقعی که معذرت خواهی رنگ و بوی تصنعی گرفته و حالتی تشریفاتی را دارا باشد، تمایل گویشور ممکن است به سمت معذرت خواهی حقیقی سوق پیدا کند.
یک دسته بندی دیگر شامل چارچوب کربرات-اورچیونی - برگرفته از اوبنگ، - 1999 می شود که در آن کنش گفتاری عذر خواهی به دو دسته ی اصلی تقسیم میشود. این دستهها عبارتند از عمل معذرت خواهی و عمل توجیه. بر اساس این تحقیق که در زبان فرانسوی صورت پذیرفت، عمل معذرت خواهی می تواند به صورت آشکار - استفاده از عباراتی نظیر 'معذرت می خواهم'، 'مرا ببخشید' - ، نهان - استفاده از سایر راهکار ها به طور غیر مستقیم - ، مخلوط - ترکیب نهان و آشکار - و یا ترکیبی از نهان و نهان باشد. اسلامی راسخ - 2004 - ضمن انجام مطالعهای تطبیقی میان انگلیسی و فارسی در حیطهی کنش گفتارها، به بررسی ارزشها و معیارهای فرهنگی موجود در جامعه پرداخته است. وی در این مطالعه راهکارهای مربوط به چهرهی افراد را در واکنش به شنیدن گلایه میان افراد دو جامعهی ذکر شده مورد تحقیق قرار داد. نتایج این تحقیق در برگیرندهی وجود تفاوت های آشکار و معنادار میان افراد در جوامع فارسی و انگلیسی زبان بود. در واقع، طبق یافته های این تحقیق، گویشوران فارسی به عوامل محیطی واکنش بیشتری نشان داده، در حالی که گویشوران انگلیسی بیشتر از یک راهکار خاص استفاده مینمودند.
افقری - 2007 - با استفاده از آزمون تکمیل بافت به بررسی میزان فراوانی راهکارهای کنش گفتار عذرخواهی پرداخت. نتایج تحقیق وی نشان داد که در زبان فارسی، راهکارهای معرفی شده در باب معذرت خواهی با آن دسته از راهکارهایی که در غرب معرفی شدهاند همآیی دارد. به علاوه، نتایج نشان داد که معذرت خواهی به طور مستقیم و نیز پذیرش مسؤلیت بیشترین میزان فراوانی را دارا بودند. در پژوهشی که شریعتی و چمنی - 2010 - در باب نمود کنش گفتار عذرخواهی و نیز میزان فراوانی راهکارها، ترکیب راهکارها و ترتیب راهکارها در زبان فارسی انجام دادند، مشخص شد که عذرخواهی به طور صریح و نیز درخواست بخشش مرسومترین راهکارهای به کار گرفته شده هستند. راهکارهای استفاده شده در این تحقیق نیز با راهکارهای جهانی معذرت خواهی هم سو بوده و نتایج حاصله مهر تأییدی بر کارایی چارچوب های جهانی موجود بود.
مطالعه ی کریم نیا و افقری - 2012 - در باب معذرت خواهی در زبان فارسی در بر گیرندهی تلاش محققان در راستای برشمردن انواع و نیز میزان فراوانی راهکارهای معذرت خواهی در این زبان بود. به علاوه، بررسی راهکارهای فرهنگی- اجتماعی در برخورد با این مسأله و نیز با در نظر گرفتن ارزشهای جامعه از دیگر اهداف این تحقیق بود. بدین منظور تعداد سیصد و سی شرکت کننده که همگی فارغالتحصیلان رشتههای مختلف دانشگاهی بودند انتخاب گشته تا به عنوان نمونه مورد تحقیق قرار گیرند. به منظور گردآوری اطلاعات مورد نیاز، هر کدام از شرکتکنندگان در ده بافت موقعیتی جداگانه قرار داده شدند. گفتنی است این موقعیت ها به تنهایی باعث ایجاد آزردگی خاطر در شخص مقابل میشدند. داده های نهایی این تحقیق شامل سه هزار و سیصد پاسخ به دست آمده از شرکت کنندگان بود که همگی پاسخ های حاصله از آزمون تکمیل بافت بودند. پس از تحلیل دادهها مشخص شد که نتایج نهایی این تحقیق در جامعه ی فارسی زبانان با راهکارهای جهانی معذرت خواهی همسو بوده و نیز علیرغم انتخاب چارچوبی محدود از راهکارهای موجود، امکان مقایسهی نتایج تحقیق با مقیاسهای میان فرهنگی نیز نمود پیدا کرد.
.3 روش تحقیق
.1-3 ابزار گردآوری داده ها
به منظور گردآوری اطلاعات مورد نیاز از مصاحبههای تلوزیونی موجود در شبکههای مختلف صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران استفاده شد. این شبکه ها شامل شبکه های یک، دو، سه و نیز برخی از شبکه های استانی از جمله شبکه های
