بخشی از مقاله
چکیده:
اهمیت تکنولوژی به عنوان عامل اصلی و موتور توسعه اقتصادی در جهان امروز ثابت شده است. به کارگیری و یا به عاریت گرفتن تکنولوژی بدون توجه به مبانی علمی اگر چه می تواند مبین تحول و نوآوری باشد ولی مانند یک ساختمان بدون پی است. بنابراین انتقال صرف تکنولوژی از یک سرزمین پیشرفته به یک سرزمین غیر پیشرفته، یک انتقال ناموثر است. این انتقال و نوآوری زمانی موثر است که متکی بر منابع علمی همان جامعه و برگرفته از شرایط اجتماعی و اقتصادی حاکم بر آن باشد. یا حداقل علوم و تکنولوژی های مربوط در درون همان جامعه هر دو همزمان با هم در حال رشد و تکامل باشند.
با وجود تجارب ارزشمند در زمینه ی انتقال تکنولوژی، چالش های بسیاری در این زمینه مطرح است. در ایران نیز بررسی شاخص های مختلف در زمینه ی انتقال تکنولوژی نشان می دهد که انتقال تکنولوژی نتوانسته موفقیت آمیز باشد و همچنان وابستگی شدیدی در هر چهار جزء تکنولوژی - سخت افزار، انسان افزار، اطلاعات افزار و سازمان - دیده می شود. در این مقاله سعی شده است که با مرور مطالعات پیشین، ابتدا به بررسی جامعی در مورد انواع چالش های انتقال تکنولوژی و طبقه بندی آن ها پرداخته شود و سپس وضعیت ایران در این باره مورد توجه قرار گیرد. برای رفع چالش های پیش روی ایران در زمینه ی انتقال تکنولوژی، مهم ترین نکته این است که سیاست هایی مناسب اتخاذ شود به گونه ای که ضعف های زیرساختی را در زمینه ی انتقال تکنولوژی رفع کند.
کلمه های کلیدی: انتقال تکنولوژی، چالش های انتقال تکنولوژی
-1 مقدمه
تکنولوژی در طی سالیان اخیر به یک سلاح اصلی رقابت بین شرکت ها تبدیل شده است، به طوری که موفقیت در جهان امروز به طور اشکار به استفاده از تکنولوژی وابسته است. اما در زمینه ی انتقال تکنولوژی چالش های فراوانی وجود دارد که عدم توجه به آن ها می تواند مانع از انتقال تکنولوژی به صورت موثر شود. کشورهای در حال توسعه به دلیل نداشتن ظرفیت لازم، قادر به تولید و ایجاد تکنولوژی های مورد نیاز خود نیستند، بنابراین این کشورها برای به دست آوردن این تکنولوژی ها در جهت رفع نیازها و جا نماندن از صحنه ی رقابت جهانی راهی جز انتقال تکنولوژی ندارند. یکی از این کشورها ایران است که در حوزه ها و صنایع گوناگون جزو وارد کنندگان تکنولوژی بوده است.
آمارها نشان می دهد که پس از سال ها ورود تکنولوژی، کشور ما نتوانسته به خودکفایی تکنولوژیکی در بسیاری از صنایع سبک و سنگین دست یابد. این در حالی است که بسیاری از کشورهای شرق آسیا هم که زمانی نه چندان دور جزء وارد کنندگان تکنولوژی به صورت گسترده بودند و بنیان تکنولوژیکی خود را از انتقال تکنولوژی از سایر کشورها بنا کردند امروزه توانسته اند به خودکفایی برسند و در بسیاری صنایع خصوصا صنعت الکترونیک جزو کشورهای صاحب دانش باشند و محصولات مختلف خود را به کشورهای جهان صادر کنند. علت عقب ماندگی ایران در حوزه ی جذب و توسعه تکنولوژی ناشی از موانع متعددی است که بر سر راه کشور قرار دارد و در قسمتی از این مقاله بررسی خواهد شد.
قبل از ورود به بحث اصلی، ابتدا تعریف تکنولوژی و سپس تعریف انتقال تکنولوژی مورد توجه قرار می گیرد. تکنولوژی ریشه ی یونانی دارد و از دو کلمه ی Techne و Logic تشکیل شده است. Techneبه معنی هنر، مهارت و آن چیزی است که آفریده ی انسان است و در مقابلِ Arche به معنی آفریده ی خدا می باشد. Logic یا Logie در یونان قدیم به معنی علم، دانش و خرد به کار می رفته است. به این ترتیب، تکنولوژی در ترکیب این دو کلمه، هنر و مهارت در دانش و علوم را تداعی می کند. انواع مختلفی از تعاریف تکنولوژی بیان شده است. در این قسمت به تعدادی از تعاریف اصلی اشاره می شود.
- طبق تعریف گالبریت، تکنولوژی عبارت است از کاربرد سیستماتیک علوم یا نوع دیگری از دانش و اطلاعات نظام یافته که در جهت عملیاتی کردن نیازها مورد بهره برداری قرار می گیرد.
- بنا بر گفته ی ارنست، تکنولوژی به عنوان راهکارها و اهدافی تلقی می شود که انسان ها را به تولید ماهرانه و اثر بخش رهنمون می کند. تکنولوژی به مؤلفه هایی گفته می شود که هنرمندانه توسط انسان های با تجربه، با اطلاعات و دانش به کار گرفته می شود و آنان را به خلق ایده، محصول یا سرویس نایل می کند.
- طبق گفته ی رونبرگ و فریشتاک، تکنولوژی عبارت است از دانش مربوط به محصول ، فرآیند و سازمان تولیدی، که برای تولید کالا و خدمات به کار گرفته می شود.
- کلاکستون در تعریف تکنولوژی می گوید: تکنولوژی عبارت است از به کارگیری شاخه های مختلف علم برای حل مشکلات علمی که به دلیل تنوع شرایط محیطی ممکن است از ناحیه ای به ناحیه دیگر تغییر کند. به بیان دیگر، تکنولوژی مجموعه ای از روش ها، تجربیات و علوم علمی است که انسان ها برای تسلط بر محیط و حل مشکلات مربوط به رابطه ی خود یا محیط به کار می برند.
- به گفته ی نژی، تکنولوژی در مطالعات مردم شناسی به ابزاری اشاره دارد که انسان های نخستین برای حفظ بقای خود به کار می برده اند. امروزه کاربرد تکنولوژی به طور عمده اشاره به اسباب تکنیکی نظیر ماشین ها، ابزار و تجهیزات، خودروها، کشتی ها و ساختمان ها و بزرگراه ها دارد.
- خلیل در تعریف تکنولوژی بیان می کند که تکنولوژی تمامی دانش ها، محصولات، ابزار، روش ها و سیستم هایی است که به خدمت گرفته می شود تا محصول یا سرویسی ارائه شود. تکنولوژی فرآیند انتقال و تبدیل منابع به محصول از طریق دانش، تجربه، اطلاعات و ابزار است. اسنپ و همکاران، انتقال تکنولوژی را به عنوان یک فرآیند که به وسیله ی آن تخصص، مهارت یا علم مرتبط به بعضی جنبه های تکنولوژی، با هدف کسب سود اقتصادی، از یک کاربر به کاربر دیگری منتقل می شود تعریف کرده اند. [1]
انتقال تکنولوژی، از دو فاز اصلی تشکیل می شود: فاز آلفا و فاز بتا. فاز آلفا شامل کلیه ی مراحلی است که در طی آن ها یک تکنولوژی جدید وارد یک سازمان صنعتی می شود و استقرار پیدا می کند. فاز بتا شامل کلیه ی مراحلی است که باعث پذیرش تکنولوژی در محیط سازمان شده و اصلاحات و خلاقیت های لازم را در بر دارد. در این فاز، تولید افزایش پیدا می کند. [2] کیم و لینسو چرخه ی انتقال تکنولوژی را به صورت فرآیندی شامل انتخاب، یادگیری، استفاده، بومی سازی و استقرار و خلاقیت نظر گرفته اند. [3]
-2 متن اصلی الف - انواع چالش های انتقال تکنولوژی
در این قسمت، انواع چالش های انتقال تکنولوژی، با مطالعه ی مروری مقاله ها، به چند دسته ی کلی تقسیم بندی شده و بیان می شود. -1-2 چالش های فرهنگی: پذیرش و اشاعه ی تکنولوژی بستگی به انطباق آن تکنولوژی با شرایط فرهنگی، اجتماعی و طبیعی آن جامعه دارد ؛ به عبارت دیگر، نوآوری های تکنولوژی می بایست با شرایط مردم استفاده کننده از آن متناسب باشد. لازم به ذکر است که انتقال تکنولوژی بر فرهنگ یک جامعه نیز تا حدی تاثیر گذار است و در توسعه ی سیستماتیک یک فرهنگ، خاصه در ساختارهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی آن فرهنگ نقشی عمده ایفا می کند. عادات کار، راه و رسم فرهنگی و ارزش ها باید با زمینه ی تکنولوژیک هماهنگ باشد؛ در غیر این صورت نوعی فشار اجتماعی احساس خواهد شد. از دیدگاه تکنولوژی اجتماعی، تکنولوژی باید با الگوهای انسانی سازگار بوده و در نظام های اجتماعی دارای معنی باشد.
انتخاب تکنولوژیک همیشه در درون یک نظام صورت می گیرد نه درخلأ و موضوع فرهنگ، تعیین کننده ی انواع ارتباط و تناسب مدل هاست. بسیاری از مشکلات ارتباطی از مشکلات جوامعی که ما در آن زندگی می کنیم ناشی می شود. چاره ی کار تلاش در جهت سانسور یا ممنوعیت ارتباط نیست بلکه برای بهره گیری بهتر از تکنولوژی باید شرایطی متناسب با ایدئولوژی خاص، که به ایدئولوژی مسلط فرهنگی بستگی دارد، به وجود آید. همچنین میزان تقاضای عمومی از نوع تکنولوژی مورد نظر، می تواند یک چالش در بحث انتقال تکنولوژی باشد. [4] کریستین هرت در مقاله ی خود تحت عنوان انتقال تکنولوژی در آسیا - چالش ها از دیدگاه فرهنگی، بیان می کند که بر خلاف فرضیاتی که در ادبیات غربی ها در این مورد وجود دارد، نه تنها کشور های دارای سیستم اقتصادی مشترک و کشور های مرد سالار، بلکه کشور های زن سالار هم می توانند به عنوان کشور شریک، در انتقال تکنولوژی موفق نقش داشته باشند. وی همچنین بیان می کند که وقتی از دیدگاه فرهنگی تحلیل می کنیم، نمی توان گفت به طور قطع، نزدیکی فرهنگی بین کشورها منجر به انتقال تکنولوژیِ بدون اصطکاک و کم زحمت شود.
در نهایت نیز اشاره می کند که برای انتقال تکنولوژی فرا مرزی، نادیده گرفتن فرهنگ و نقش آن، می تواند منجر به ناموثر بودن انتقال تکنولوژی مورد نظر شود. [5] در مورد فرهنگ سازمانی هم باید توجه کرد که فرهنگ سازمانی از نوع یادگیرنده است یا مقاومت در برابر یادگیری وجود دارد؛ همچنین باید توجه کرد میزان انگیزه ی افراد، نوع روابط سازمانی و میزان انعطاف پذیری سازمان به چه صورت است و در کل، قبل از انتقال تکنولوژی، مطالعه ای درباره ی فرهنگ سازمان یا کشور مورد نظر، به عنوان یکی از چالش های اساسی در زمینه ی انتقال تکنولوژی، صورت گیرد. [6]
-2-2 چالش های اقتصادی - هزینه ای - :
یکی از مشکلات مهم در انتقال و بهره گیری از تکنولوژی برای اهداف مختلف، مسأله ی هزینه است. زیر بناهای گسترده، تعهدات مالی وسیعی را برای انتقال تکنولوژی ایجاب می کند. در حالی که بسیاری از کشورهای جهان سوم توان مالی لازم برای سرمایه گذاری و تأمین تجهیزات مورد نیاز را ندارند. محدودیت منابع مالی، مانع عمده ای در راه پیشرفت و انتقال تکنولوژی تلقی می شود و تأثیر چشمگیری بر هر گونه سیاستی که دولت در صدد اجرای آن است دارد.
