بخشی از مقاله
خلاصه
باروریهای آزمایشگاهی، از موضوعات مهمی است که باید از نظر حقوقی، اخلاقی و فقهی بررسی شود. ناباروری یعنی زوج یک سال برای 35 mm داشتن فرزند تلاش کند ولی موفق نشود. روشهای متفاوتی برای درمان این مشکل مطرح شده است. چنانچه فرزند داشتن ،حق تلقی گردد، استفاده از درمانهای متداول در ناباروری را نیز میتوان حق شمرد و حتی میتوان دولت را موظف به حمایتهای لازم در این حوزه خصوصا در بحث بیمه دانست. در این پژوهش، تلاش میشود تا با نگاهی به مفهوم حق و تبیین شرایط لازم برای حق دانستن یک موضوع ، مساله ی فرزند داشتن به عنوان یک حق، از منظر اخلاق پزشکی بررسی نموده و با اشاره به نظریات مختلف در این حوزه، به نتایج حق شمردن آن و همچنین محدودیت هایی که می توان بر این مفهوم اعمال نمود، پرداخته شود.
مقدمه
آرزوی فرزند داشتن، موضوعی است که بسیاری از انسانها آن را در دل می پروانند.آنها فرآیند تکامل خودرا به داشتن فرزند منوط میدانند و این نیاز اساسی را از ضروریات زندگی خویش می پندارند .به باور ایشان فرزند داشتن به انسان، احساس جاودانگی میدهد و به زندگیش معنایی جدید می بخشد.از همین روست که باروری آزمایشگاهی به عنوان شیوهای که به زوجین نابارور ،امکان و امید داشتن فرزند میدهد ،از اهمیت برخوردار است.
اهدای تخمک - به عنوان یکی از روشهای درمان ناباروری با سابقه چند ساله به ادعای بسیاری از کارشناسان توانسته با اهدای فرزند به زوج های نابارور موجب تحقق رؤیای شیرین بچه دار شدن شود. نداشتن مادر زادی تخمدان، نارسایی زودرس تخمدان ، جراحی و شیمی درمانی، امکان انتقال بیماری ژنتیکی از طریق تخمک خود به نوزاد، سقط جنین مکرر، عدم موفقیت در سیکل های مکرر لقاح خارج رحم و افزایش سن از جمله مواردی است که این روش درمانی برای آن توصیه میشود.
طرح رحم جایگزین از راه حل های مثبتی است که در سال های اخیر توسط برخی از کلینیک های باروری و ناباروری به اجرا در آمده است در این روش زنانی که مشکل نگهداری جنین در رحم دارند، می توانند از رحم زنی دیگر به عنوان محلی مناسب برای رشد جنین خود استفاده کنند.زمانی که یکی از دو طرف زوجین دچار مشکل باشد، ابتدا هر یک از آنها را که عامل اصلی ناباروری است تحت درمان قرار می دهند و سپس بعد از باروری آزمایشگاهی در آزمایشگاه و پس از گذشت سه روز، یعنی درست زمانی که جنین ّ تا َ سلولی است آن را در رحم مادر اجاره ای می گذارند از آن زمان به بعد به او » مادر میانجی یا واسطه« می گویند در این پژوهش، تلاش شده تا با نگاهی به مفهوم حق و تبیین شرایط لازم برای حق دانستن یک موضوع ، مسالهی فرزند داشتن را به عنوان یک حق، در اسناد و نظام حقوقی بین المللی و حقوق ایران بررسی نموده و با اشاره به نظریات مختلف در این حوزه، به نتایج حق شمردن آن و همچنین محدودیت هایی که می توان بر این مفهوم اعمال نمود، پرداخته شود.
تاریخچه و سیر قانونی باروری آزمایشگاهی
تعریف باروری آزمایشگاهی
باروری آزمایشگاهی عبارت است از آبستن شدن زن به وسیله تزریق اسپرماتوزوئید مرد به رحم زن به کمک وسایل پزشکی و آلات مصنوعی بدون انجام عمل مقاربت و نزدیکی.
تاریخچه
لقاح مصنوعی ابتدا در حیوانات اهلی و به منظور اصلاح نژاد یا تکثیر نسل به کار گرفته شد. در آغاز، این کار را یکی از دانشمندان آلمانی به نام Lubwig Jacobi در سال ٌِّْ روی ماهیها انجام داد. چند سال بعد یک دانشمند و کشیش ایتالیایی به نام پرفسور Spalazoni لقاح مصنوعی را روی سگها آزمایش کرد و نتیجه مثبت گرفت و بالاخره در اواخر قرن نوزدهم یکی از دانشمندان روسی به نام Elielva باروری آزمایشگاهی در حیوانات چهارپا را عملی ساخت که این روش در حال حاضر نیز مورد استفاده قرار می گیردبا پیشرفت علم و استفاده از فناوری پیشرفته ، نخستین نوزاد آزمایشگاهی به نام »لوئیز بروان« در سال ٌَُْ میلادی در لندن با تلاش دکتر استیتو و همکارانش به دنیا آمد.
سیر قانونی
اکثریت کشورهای اسلامی در زمره کشورهایی هستند که تا کنون اقدام به تدوین قانونی در این خصوص ننمودهاند. هر چند که شورای مجمع فقهی سازمان کنفرانس اسلامی، به عنوان نمایندگی فقهی کشورهای عضو، دیدگاههای شرعی خود را طی مصوبه ای در سال ٌَِّ ش ٌَُّ م پیرامون روشهای مختلف کمک باروری بیان نمودند، لیکن این امر خلاء قانونی کشورها را پر نمیکند و قطعاً تا زمانی که اختلاف نظر علمای هر دین در این باب حل نشود، معضلات حقوقی برطرف نخواهد شد.بررسیها نشان میدهد که کشورهای مختلف، حتی جوامع پیشرو در این عرصهها، که تکنیکهای مزبور در آنجا رایجتر و گستردهتر است، به یک نحو با آن برخورد نکرده اند. در نتیجه راه حلها هم به نحوی قابل ملاحظه مختلف است .
در ایران نیز ابتدا هم قانونگذار و هم سایر مراجع ذی صلاح استقبال به موقعی نسبت به باروری های آزمایشگاهی از خود نشان ندادند فقط در این ارتباط مجمع فقه اهل بیت - نماینده ایران در شورای مجمع فقهی سازمان کنفرانس اسلامی، در یک جمع بندی نهایی در ٌُ بند نظریات فقهی خود را درباره صور مختلف باروری آزمایشگاهی در سال ٌََْ در مجموعه مسائل مستحدثه منتشر نمود . با گذشت زمان به این گروه جمعیت بیشتری را شامل شد و با پیشرفت های علمی انجام گرفته ایران به قطب اینگونه درمانها در خاورمیانه مبدل شده و با توجه به شیعه بودن اغلب ایرانیان و موافقت اکثر علمای شیعه با درمانهای نوین باروری، قانونگذاری در این مورد مورد توجه قرار گرفت. علاوه بر این انجام پژوهش در زمینه های مختلف مذهبی، اخلاقی، جامعه شناسی و فقهی - حقوقی مربوط به اینگونه درمانها نیز اهمیت ویژه ای یافته است .
3 -مفهوم حق و حق داشتن فرزند مفهوم حق و انواع آن
بی تردید »حق« یکی از مهمترین اجزای مقوم »اخلاق«، »حقوق« و »سیاست« در دنیای مدرن است. یکی از مهمترین نکات در تاریخ پیدایش مفهوم و پدیده حق، مربوط به تفکیکی می شود که میان دو مفهوم »حق بودن« و »حق داشتن« پدیدار شده است. حق به معنای اول حق بودن که در مقابل »باطل و غلط« قرار می گیرد، همواره در عرصههای فکری به ویژه افکار سیاسی و اخلاقی حضور داشته است.
در چنین معنایی مفهوم حق به معنای راست و صادق بکار گرفته می شود و بنابراین هنگامی که گفته میشود امری حق است به آن معناست که آن امر راست و صادق صحیح است یا غلط و باطل نیست. در واقع حق در چنین معنایی در حوزه مربوط به ارزش خوبها و بدها از جایگاه ویژهای برخوردار بوده و حق بودن در معنای ارزشی آن به معنای »خوب بودن« است. اما حق به معنای دوم حق داشتن که میتواند در مقابل »تکلیف« قرار گیرد، محصول فکری جدیدی است که در پی تلاشهای نظری و عملی آزادیخواهانه و برابری خواهانه انسان در دوران مدرن تولد یافته است.
آنچه امروزه به عنوان تئوری حق و حقوق بنیادین انسانها مشهور است و در نظام بین المللی حقوق بشر و اسناد مربوط به حقوق بشر از آنها سخن به میان آورده می شود تحت معنای دوم یعنی حق داشتن میچرخد و وجه ممیزه نظام حقوقی و اساسی مدرن تأمین حق همه شهروندان، به ویژه آنانی که در اقلیت هستند، است. در بررسی انواع حق؛ میتوان از حق قانونی، اخلاقی و دینی نام برد. مقصود از حق قانونی حقی است که قوانین موضوعه که فرزند حکومت ها قلمداد می شوند آن را به افراد جامعه اعطا میکنند؛ به همین سبب، قانون، چنین حقیهای را به رسمیت می شناسد و صیانت از آنها را برعهده می گیرد . به عبارت دیگر، حق موضوعه قانونی حقی است که شخص ، بر اساس قواعد حقوقی جامعهای خاص آن را بدست میآورد و میتواند از آن استفاده کند. در این حالت، حدود حقوق هر شخص با مراجعه به سیستم حقوقی جامعه ای تعیین می شود که شخص در آن به منزله شهروند عضویت دارد.
این حقوق از ناحیه قانونگذاران ، قاضیان، مسئولان حکومتی و نیروهای امنیتی از صاحبان این حقوق حمایت می کنند و قطعاً عمل به قانون در اکثر موارد مقبولیت اجتماعی را به همراه خواهد داشت. به باور برخی دیگر » حق اخلاقی« مستقل از قانون و مبتنی بر مبنا و واقعیت است نه تایید یا فشار اجتماعی . این دسته از متفکران در این باره مثالی زدهاند: اگر من بی توجهی کنم و به شما آسیب برسانم، در عوض باید به شما خسارت بپردازمالبته. حق مذکور به گونه ای نیست که شما صرفاً بتوانید آن را قبول کنید،
بلکه شما دارای ادعایی موجّه برای پرداخت شدن آن خسارت هستید؛ اصولاً گرفتن آن خسارت نه بی دلیل است و نه افزون خواهی. اگر من براساس ملاحظات اخلاقی چیزی به شما بدهکارم وجهی ندارد که حق اخلاقی شما بر من از آن چیز را انکار کنیم. در این مثال ، حق شما از بی توجهی من سرچشمه گرفته و این بی توجهی رابطه اخلاقی جدیدی را میان ما به وجود آورده است. در واقع شما واجد یک مبنا و پایه برای طرح ادعایی بر ضد من هستید؛ اما نه در دادگاه قانون، بلکه شاید در دادگاه وجدان منشا پیدایش حق منحصر به قانون و اخلاق نیست؛ » دین« نیز یکی دیگر از مهم ترین منشاهای حق شمرده می شود البته براساس برخی از نظریاتی که درباره حقوق اخلاقی بیان شد، حقوق بر آمده از دین در زمره همان حقوق بر آمده از اخلاق قرار می گیرند؛ اما بنا بر بعضی از دیدگاهها، حق اخلاقی صرفاً حقی مطابق با اصول و نظامهای اخلاقی است . ضمن اینکه به اعتقاد برخی از نظریه پردازان علم اخلاق ، »اخلاق«مستقل از »دین« است.
به هر روی مناسب است، هر چند به صورت اجمالی ، به منشا دینی حقوق پرداخته شود. در حقیقت، به کمال رساندن انسان پشتوانه جعل حقوق برای او است. اما انسان به تنهایی قادر به فهم دقیق ابعاد وجودی و کمالات خود و سایر موجودات نیست و نمیتواند افعال متناسب با آن کمالات و نیز تاثیرگذاری افعال موجودات بر یکدیگر را به طور کامل درک کند؛ از این رو خداوند به درستی حقوقی را برای انسان و سایر موجودات اعتبار، و از طریق وحی به پیامبران الهی در مجموعه ای به نام »دین« به انسان ابلاغ کرده است. در نتیجه ، فقط دین توحیدی این توانایی را دارد که دقیقترین و کاملترین حقوق را بیان کند. گفتنی است که به نظر ما، در زمان حاضر، یگانه دین کامل و تحریف ناشده توحیدی » اسلام« است.
- کانت در مقدمه چاپ اول کتاب خود ، دین در محدوده علل محض ، در مورد رابطه دین و اخلاق گفته است: اخلاق مبتنی بر مفهوم انسان، فاعل مختاری شمرده می شود که با به کارگیری عقل، خود را به قوانین مطلق محدود کرده است و اخلاق برای اینکه تکلیف خود را بشناسد، نیازمند به موجود دیگری بالای سر انسان نیست و نیز برای عمل به وظیفه، محتاج به انگیزه های غیر از لحاظ خود قانون نیست.
بنابراین، اخلاق به هیچ وجه نیازی به دین ندارد، بلکه به برکت عقل عملی محض به کلی خود کفا و بی نیاز است - البته در این مقام ، مقصود از » دین« مجموعه ای از اندیشه های ناظر به هست ها و نیست ها، و اصول ناظر به رفتارهایی خواهد بود که از ناحیه خدواند به صورت وحی به پیامبران الهی نازل شده است. گفتنی است در این مختصر ، از میان ادیان توحیدی، دین اسلام را به بحث می گذراریم . با این حال ، چون بحث اصلی نوشتار حاضر بررسی حقوق بر آمده از دین نیست، در پی بیان همه حقوق بر آمده از دین اسلام بر نخواهیم آمد.
