بخشی از مقاله
چکیده:
از جمله کارکردهای بسیار مهم خانواده تربیت فرزندان است . یکی از راه هایی که منجر به تربیت تأثیرگذار والدین و مربیان می گردد این است که والدین و مربیان قادر باشند الگوی اعتقادی عمیق و پایداری در مورد آن چه در زندگی روزمره انجام می دهند ، به فرزندان خود ارائه دهند . تعامل های اولیه نگرش ها و دیدگاه های بعدی را تحت تاثیر قرار می دهند . توجه به جنبه ی عاطفی انسان یعنی بعد انگیزشی و شکل دادن و پرورش انگیزه های مثبت و حذف انگیزه های منفی ، از وظایف مهم تربیت است . کارکرد درست خانواده وارتباط صمیمی و گرم بین اعضای خانواده مانع به خطر افتادن فرزندان می شود و از آسیبهای اجتماعی پیشگیری می کند . در این مقاله سعی شده است تا به بررسی جایگاه خانواده در تربیت و نقش آن در جلوگیری از آسیبهای اجتماعی در کو دکان یتیم و توجه قران و اسلام به این امر پرداخته شود .
مقدمه
بخش مهمی از آنچه هر فرد یاد می گیرد از طریق الگو گیری است. مدل سازی یا الگو پذیری راهی مؤثر برای شکل دهی رفتار و تفکر تعریف شده است. در یادگیری از طریق مشاهده الگو فرد از طریق استنباط شخصی به تجزیه و تحلیل گفته ها و اعمال الگوی خود می پردازد و نگرش ها، عقاید، ارزش ها و رفتار خود را تغییر داده و خود را هرچه بیشتر به الگوی مورد نظر شبیه میسازد. از آنجا که کودکان و نوجوانان در هر لحظه شاهد رفتار ها و اعمال الگوهای مختلف مانند : پدر و مادر، معلمان، هم کلاسی ها و قهرمانان کتاب ها و فیلم ها در محیط پیرامون خودهستند و این الگوها نقش بسزایی در اجتماعی شدن و جهت دهی به مسیر تربیت و رشد و بالندگی آنها دارند. خانواده مرکز تربیت و رشد است.
نهادی که مسئولیت دارد تا شخصیت فرزندان را پایه ریزی کرده و به نحو احسن خصایل شایسته و رشد یافته را در آنها پرورش دهد. نحوه شخصیت پدر و مادر، رشدیافتگی ها، ارزش و معیارهای اخلاقی شان همه و همه می تواند در روند تأثیر خانواده بر فرزندان موثر واقع شود. خانواده های بالنده پدر و مادری صبور، آگاه و هشیار دارند که به فراخور حال و دوره های رشد فرزندانشان از دانش و دانستنی های کافی برخوردارند. در این نوع از خانواده ها قابلیت ها و توانایی های وجودی اعضای آن کشف می شود و با بالندگی خود قادرند حتی برای دیگران نیز مشکل زدا بوده و در رفع آسیب ها و موانع کمک کننده آنها باشند.
اما پیش از بالندگی به تعادل نیاز داریم و افراد در محیط خانواده تا نتوانند در حد توازن و تعادل نیازهای خود را رفع نمایند، قادر نیستند بالندگی را نیز درک کنند. منظور از تعادل بی عیب و نقصی نیست. بلکه داشتن شیوه های منطقی برای مقابله با مشکلات احتمالی است. در این خانواده ها هر آسیب و یا هر مانع چالشی است برای گرد هم آیی و مساله گشایی، نه آنکه عاملی برای از هم گسیختن و پراکندگی. در حالی که اعضای یک خانواده متزلزل یا خانواده ای که با فقدان پدر روبروست علاقه و تمایلی برای حفظ تمرکز و زندگی در مجموعه ای ناپایا ندارند و به علل مختلف در جهت تحقیر ، سرکوب ، انتقاد و دلسردی یکدیگر قدم می گذارند.
در حالت تعادل فرزندان هم از محبت و عاطفه لبریز شده اند و برای جبران محرومیت های عاطفی دست به مکانیسم های جبران و خود نشان دادن های مکرر نمی زنند اعضای یک خانواده در هر نقشی که باشند نیاز به توجه و محبت دارند . توجه و محبت بی قید و شرط نیاز روابط خانوادگی است . و فرزندان باید بدانند که در هر صورت به عنوان فرزند خانواده دوست داشته می شوند و مورد پذیرش هستند . اشباع توجه و محبت در خانواده راه را برای کسب تأیید و حمایت و محبت از دیگران می بندند.
اگر فقدان این نیاز در اعضای خانواده باشد آنان از هر امکانی برای جلب توجه و دیده شدن توسط دیگران استفاده می کنند . و اینجاست که انواع ابتذال ها و ناپاکی های اخلاقی و غیر انسانی در آنها رشد می کند تا دیده شوند و مورد توجه واقع شوند و متاسفانه به محض اینکه احساس کردند به هدفشان رسیده اند فریب خورده و جذب طرف مقابل می شوند. در حالی که مخاطبشان با آگاهی از این ضعف سعی می کند هر چه بیشتر ازاو سوءاستفاده نموده و به منافع خود برسد. دارا بودن رفتارهای محبت آمیز و مهرورزی در میان خانواده ، روابط صمیمانه ای را با دیگر افراد اجتماع نیز برقرار نموده و دیگران را دوست می دارند و در حد توان حامی و کمک کننده هستند . رضایت درونی در اعضای این خانواده ها موج می زند و معمولا خود را خوشبخت تلقی می کنند . این مسئله در خانواده های ایتام که با فقدان پدر و یا پدر و مادر روبرویند بسیار حساس تر و با اهمیت تر می نماید.
مشکل یتیمی از پدیده های اجتماعی محسوب می شود که از گذشته در جوامع انسانی مطرح بوده است، جوامع نیز به تناسب با چنین قشری برخوردی متفاوت داشته اند، برخی از دیده ترحم و عطوفت ایتام را گرامی داشته و بعضی هم بر مشکلات ایتام افزوده اند، دین مقدس اسلام به عنوان آیینی جهانی که برای تمام بخش های جامعه انسانی برنامه دارد، بی تردید درباره یتیمان و مسائل مادی و معنوی آن ها برنامه و توصیه های فراوانی دارد که برخی در قرآن کریم بیان شده و بعضی نیز در روایات و سخنان پیشوایان معصوم - ع - آمده است.
توجه و اهمیت دین اسلام درباره یتیم ها نیز افزون بر آن که از رحمت و لطف خدا سرچشمه می گیرد، جنبه دیگری نیز دارد و آن نگاه پیش گیرانه از عواقب رها شدن یتیم ها به حال خود می باشد، چون اگر چنین افرادی به حال خود رها شوند در آینده هزینه های سنگینی را بر جامعه وارد خواهند ساخت و می توانند عامل بسیاری از ناهنجاری های جامعه شوند، به همین خاطر، قرآن کریم به این محور نیز توجه کافی داشته است.
"یتیم" در اصل به معنای تنها و منفرد استیَتوازَمَ،تْیَمیُ،تماًیَتماًو می باشد و در افراد انسان، به انقطاع و جدایی کودک از پدر یا از دست دادن او قبل از سن بلوغ اطلاق می شود - راغب اصفهانی ،1361 ، دهخدا ،. - 1369 یتیم در اصطلاح مفسران نیز دارای معنای ویژه ای است; چنان که مرحوم علامه طباطبایی - رحمه االله - می گوید: »یتیم به کسی گفته می شود که پدرش را از دست داده و این واژه برای شخصی که مادرش مرده، به کار نمی رود، برخی معتقدند که در میان افراد انسان یتیم کسی است که پدرش مرده و در حیوانات به کسی که مادرش را از دست داده اطلاق می گردد« - طباطبایی ،. - 1363
تکریم ایتام در ادیان الهی
یتیم گرچه از نوازش های پدری محروم است، ولی از رحمت خداوند مهربان بی نصیب نیست و لطف پروردگار شامل حال او می شود ، در دین مقدس اسلام ، نسبت به رعایت حال و حفظ حقوق یتیم ، سفارش فراوان شده و این اهمیت تنها اختصاص به اسلام ندارد . چنان که قرآن کریم می فرماید: »به یاد آرید آن هنگام را که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خدا را نپرستید و به پدر و مادر و خویشاوندان و یتیمان و درویشان نیکی کنید و با مردمان سخن نیک گویید و نماز بخوانید و زکات بدهید، ولی جز اندکی، پشت کردند و رویگردان شدند« - بقره. - 220 /
پیامبرانی چون حضرت موسی و حضرت عیسی- علیهما السلام- به شدت از حقوق یتیمان طرفداری کرده و ظلم به یتیمان را از گناهان کبیره شمرده اند - کلینی ، . - 1363 در عصر جاهلیت و قبل از اسلام، اعراب با تصرف در مال یتیمان و ظلم و ستم به آن ها ، نه تنها او را تکریم نمی کردند ، بلکه یتیم در نزد آن ها ارزشی نداشت و همواره او را به خواری ، سستی و بیچارگی و فقر توصیف می کردند - التحریر ، . - 1366
دین اسلام به عنوان کامل ترین و جامع ترین دین الهی ، همواره ، مستضعفان و محرومان اجتماع را زیر حمایت خویش داشته است و در این میان ایتام بیشتر از سایر محرومان مورد عطوفت و رحمت قرار گرفته اند . برای روشن شدن اهمیت موضوع ایتام در اسلام کافی است که بدانیم واژه یتیم و مشتقات آن 23 بار در آیات قرآن وارد شده و افزون بر این ، آیاتی نیز هستند که این واژه و تعبیر در ظاهر آن مشهود نیست ، ولی مضمون آن آیات درباره یتیم است - مراغی ، . - 1368
ازمحاسن اخلاق سرپرستی ایتام تفقّد، ومحبّت نسبت به آنان است. در زندگی انسانها خلأها و کمبود هایی وجود دارد که جزاز طریقمحبّت و دوستی نمی توان آن را جبران کرد و در این میان، کودکان یتیم بیشترین نیاز را احساس می کنند زیرا آنها که دراثر ازدست دادن پدر یا مادر از سرچشمه مهر ومحبّت دور افتاده اند بیش از هر چیز به نوازشومحبّت محتاج اند و برای این احساس عاطفی و روحی خواه ناخواه درانتظار پاسخ هستند . از سوی دیگر، وجود چنین افرادی در هر جامعه غیر قابل اجتناب است ، زیرا هیچ جامعه ای خالی از حادثه نیست به ویژه در جامعه اسلامی که جهاد و دفاع ازاهمّ واجبات است و بدیهی است در اثر این حوادث خواه ناخواه گروهی پدران و یا مادران خود را از دست داده و بیسرپرست باقی می مانند.
