بخشی از مقاله
چکیده :
یتیمی از بزرگترین چالش های فرا روی بشر در طول تاریخ بوده و خواهد بود. آیین مقدس اسلام، ابعاد، آداب و احکام گوناگونی را از حیث حقوقی ، تربیتی و اخلاقی در دفاع از حریم و حقوق ایتام مطرح کرده است که یکی ار حیثیات تربیتی و اخلاقی آن، در این نوشتار مورد، بررسی قرار می گیرد. نظام اخلاقی و تربیتی اسلام از دو شیوه، جهت رعایت حریم ، حقوق و کرامت ایتام ، استفاده کرده است.
یکی شیوه ی تشویقی و بشارتی و و دیگری شیوه ی تهدیدی و انذاری.برنامه ی تهدیدی - انذاری - اسلام جهت صیانت از حقوق ایتام و حفظ حریم آنان در ده آموزه خلاصه می شود. شیوه ی تهدیدی و انذاری اسلام ، شیوه ای سلبی و بازدارنده و پیشگیرانه است که ضمن اخطار از آینده ای نا خوشایند برای متعدیان به حقوق ایتام ، عاملی بازدارنده و ممنوعیت ساز در برابر مردم خواهد بود تا یتیمان بتوانند به رشد و بالندگی برسند و دچار آسیب نشوند. در پژوهش حاضر، اقدام به بررسی آموزه های دهگانه ا ی شده است که حیث سلبی نظام اخلاقی / تربیتی اسلام به شمار می رود و مبتنی بر دو خاصه ی اخباری / انشایی است.
طرح بحث
یتیم و یتیمی، از چالشهای دیرین حیات بشری است با ابعادی گوناگون و مسائل پیرامونی فراوان . از جملهی این مسائل، میتوان به پیامدهای فردی، اجتماعی، دنیوی و أخروی آن اشاره کرد. امور یاد شده در بارهی ایتام و دهها مبحث وابسته به آن، فهرست عریض و طویلی ارائه می دهد که ما را از بیان ضرورت طرح این مسأله، بینیاز میسازد. پیشینهی تاریخی طرح این مطالب در اسلام ، با نزول آیات مکّی آغاز شده است و بیش از 23بار، واژه یتیم و مشقّات آن در قرآن به کار رفته است.
همچنین روایات پیشوایان دینی و سیرهعملی آنان، بیانگر توجّه جدّی دین به این مباحث است. برخی از بیانات صریح قرآن به این شرح است:- منع از نزدیک شدن به اموال ایتام جز در چهارچوب مصلحت آنان - نک به : انعام ، 6و 152و اسراء. 17و - - 34 منع ازخوار و ذلیل کردن یتیمان - نک به : ضحی، 9و - - 93 یکی دانستن خوردن مال یتیم و خوردن آتش - نک به : نساء ،10و- - 4 منع از مخدوش ساختن کرامت ایتام - نک به :فجر، 17و . - 89
جدّیّت قرآن در پرداختن به مسائل ایتام ، سبب شده است تا امام علی - ع - در واپسین لحظات عمر خویش، بیان دارند: کلینی، اصول کافی ، ج7 ،ص . - 51 یعنی؛خدا را خدا را دربارهی یتیمان در نظر بگیرید. مبادا در پر کردن دهان هاشان کوتاهی ورزید و آنان، در جلوی چشمانتان پایمال گردند. زیرا از پیامبر خدا - ص - شنیدم که میفرمود: کسی که یتیمی را سرپرستی کند تا خود کفا و بی نیاز شود، خداوند عزیز و بزرگ، به واسطه ی آن ، بهشت را بر او واجب گرداند، چنان که آتش را بر خورندهی مال یتیم ، واجب کرده است.
امام علی در باره ایتام به ندرت سخن رانده است، ولی آموزههای قرآنی را نسبت به آنان، عملی ساخته است . با وجود تأکیدات قرآنی و روائی در فرهنگ اسلامی ، ولی شوربختانه ، مطالعه و تحقیق در این راستا ، اندک است. یکی از مباحث مطرح در سنّت اجتماعی اسلامی نسبت به ایتام، پیامدهای تجاوز به حقوق و شخصیت آنان است که دو خصوصیت کلّی برای آن قابل تصّور است : نخست ؛ گزارش ازعواقب - مکافات دنیوی - و عقوباتِ - مجازات اخروی - اهمال کاری نسبت به امور ایتام و تجاوز به حقوق آنان است که بر اساس قوانین قراردادی ، طبیعی و الهی ، گریبانگیر گنهکاران میشود. دوم ؛ باز داشتن مردم از ورود ظالمانه به زندگی یتیمان که نتیجهی احتمالی یا قطعی آن، همان آسیبهایی است که در مسیر متجاوزان به حقّ النّاس قرار دارد.
اسلام به عنوان دینی که غایت بعثت پیامبر بزرگ خود را تکمیل و تمیم محاسن و مکارم اخلاقی می داند، سعی دارد در جهت رعایت حقوق ایتام ، حمایت از آنان و برحذر داشتن مردم از تعدّی به حقوق ایتام هماز مشوّق های تربیتی و اخلاقی و هم از تهدید ها و انذار های تربیتی و اخلاقی استفاده کرده است. پژوهش حاضر به بررسی توصیه های سلبی نظام اخلاقی / تربیتی اسلام در صیانت از حقوق ایتام و تحذیر مردم از تعدّی به حریم آنان پرداخته است.آموزه هایی این توصیه ها را در بر دارند از دو خاصه ی اخباری و انشایی بر خوردارند.
فرود آمدن بلاها و سلب نعمتها
آسایش و نعمت، دو عنصر اساسی خوشبختی انسان و مطلوب فطری او به حساب میآیند. اصل اولیه، در داشتن چنین وضعیتی، نشانهی لطف و مرحمت خداوند نسبت به انسان است. اگر کسی دارای این دو خصوصیت باشد و نافرمانی خداوند نکرده باشد، میتوان او را خوشبخت به شمار آورد. اگر داشتن این حالات، همیشه یا گاهی عامل یا نشانهی سعادتمندی است ، نتیجه منطقی آن - به صورت عکس - چنین است که نداشتن این حالات، گاهی عامل نگونبختی میباشد.
در آموزههای دینی ، یکی از پیامدهای ستم بر ایتام، فرود آمدن بلاها و از دست دادن نعمتها است. امام علی - ع - در این باره میفرمایند:» ستم بر یتیمان و کنیزان ، سبب نزول بلاها و سلب نعمتها میشود - « آمدی، غررالحکم ، ص - 498 بنابراین از این روایت استفاده میشود که یکی از عواقب ستم بر ضعیفان - از جمله ایتام - به سختی افتادن ستمگر است و انسان عاقل و دور اندیش نباید دست به ستم و در نتیجه چنگ بر هلاکت بزند. زیرا ؛ درد ناشی از این ظلم، ظلمت زندگی، خواهد بود.
منع از ورود به بهشت بهشت در فرهنگهای گوناگون یادآور همهی آسایشها آرامش ها ست. این واژهی آرمانی،یادآور و بیانگر برترین جایگاه لذّت آفرینی و کامیابی است ، که گویا تحقّقش در این جهان ممکن نبوده و جهانی برتر از این جهان وعالمی غیر قابل وصف را طلبدمی.بهشت - جنّت،فردوس و مینو - باغی است که از خوبی و خرّمی،نظیر نداشته باشد و جایی است که نیکوکاران پس از مردن، همیشه در آنجا خواهند بود.مقابل دوزخ که جای بدکاران است.
- عمید،1389،ج1،ص . - 463 امام علی - ع - در وصف بهشت ، فراوان سخن گفته، از جمله فرمودهاند:»پس ای شنوندهی - اوصاف بهشت - اگر دل خود را مشغول کنی به آنچه ناگاه به تواز منظرههای شگفتانگیز - بهشت - می رسد ، هر آیینه به جهت شوق رسیدن به آنها، جان از تنت بیرون رود، و به جهت شتاب در رسیدن به آن منظرهها، از همین مجلس - که اکنون مشغول شنیدن اوصاف شتبه هستی، از شدّت تحیّر - به همسایگی اهل گورستان خواهی رفت «.
بهشت از منظر دینی از چنان اهمّیّتی برخوردار است که از دنیا در برابر آن به » لماظه یا پس ماندهی لقمهی جویدهای که در دهان و لابلای دندانها مانده است « تعبیر میشود. امام - ع - در بارهی ارزش بهشت و بی ارزشی دنیا فرمودهاند: » آیا آزاد مردی نیست که این ته ماندهی طعام در دهان - دنیای پست - را برای اهلش - کفّار و منافقین - رها کند؟ - آری - برای نفسها - جانها - ی شما، بهائی جز بهشت نمیباشد، پس آنها را جز به آن بها نفروشید. - « فیضالاسلام، شرح نهجالبلاغه، ص . - 1296
